इतिहासको पानामा खम्बा विद्रोह

इतिहास भनेको भएको कुरा हो । सत्य असत्यको विबेचना भएको कुरा लेखेको शास्त्रनै इतिहास हो । इतिहास बनेका घटना र कुराहरु पछिल्लो पुस्ताहरुले सुन्दा र पढदा अचम्म हुन्छन । कतिपय कुराहरु उनिहरुका लागि अपत्यारिलो पनि हुन सक्दछ । १ जनवरी १९५० मा जनवादी गणतन्त्र चीनले तिब्बत स्वशासित क्षेत्रमाथि हस्तक्षेप गर्‍यो । चीनको कब्जामा परेपछि तिब्बतमा हजारौं वर्षदेखि प्रचलित धर्म, संस्कार, संस्कृतिमाथि अतिक्रमण हुन थाल्यो । धर्म, संस्कृतिका कट्टर अनुयायी तिब्बतीहरु चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिको मारमा परे । सांस्कृतिक क्रान्तिको नाममा तिब्बतको प्राचीन चैत्य, गुम्बा, माने, कानी, छयोर्तेन, धर्मग्रन्थ तथा प्राचीनतम धार्मिक, सांस्कृतिक सम्पदाहरु नष्ट हुन थाले । सदियौंदेखि बुद्ध धर्मदर्शनमा निर्लिप्त तिब्बतवासीलाई यस्ता गतिविधि सहृय भएन ।

चीन सरकार र स्थानीय सरकारबीच १९५१ मा १७ बुँदे सम्झौता पनि भएको थियो । तर सरकारी पक्षबाट सम्झौता उल्लंघन हुन थालेपछि १९५६ मा तिब्बतमा चिनियाँ जनमुक्ति सेना र व्रि्रोहीबीच सशस्त्र युद्ध सुरु भयो । जुन विस्तारै तिब्बतभरि फैलियो । १० मार्च, १९५९ मा तिब्बतको राजधानी ल्हासामा व्रि्रोह सुरुवात भयो । चिनमा माओत्सेतुले सत्ता लिएपछि २०१६ सालदेखि हजारौँ तिब्बती भागेर नेपाल र भारततिर पस्न थाले । राष्ट्रसंघले तिनलाई शरणार्थीको दर्जा दियो । भागेर नेपाल आउने तिब्बतीहरुलाई काठमाडौं र पोखरामा आश्रय दिइयो । पूर्वी तिब्बतको खाम क्षेत्रका बासिन्दालाई खम्पा अर्थात खामबासी भनिन्छ । खामबासी लडाकु जाती भएकाले चीनको सेनासंग छापामार युद्ध गर्ने तयारीमा जुटे । त्यहि बेलामा अमेरिका, युरोपेली राष्ट्रहरु र भारतले समेतले चीनको सेखी झार्ने नीति लिए । व्रि्रोही खम्बाहरुलाई चिनसंग छापामार युद्ध गर्न सहायता दिन थाले । खम्पा व्रि्रोह सुरु भएपछि राजा महेन्द्रले त्रिभुवनका पालामा नेपाल-चिन सिमा क्षेत्रमा बसेका भारतीय सैनिक क्याम्प हटाए । खम्पा विद्रोह स्वतन्त्र तिब्बतका लागि मुख्यतया नेपाली भूमीबाट भएको सशस्त्र विद्रोह थियो । खम्बाहरु चिनियाँ फौजसँग लडन तालिम र सेल्टरका लागि अवैध रुपमा मनाङ र मुस्ताङमा आएका थिए ।

ब्यापक सैनिक दमनपछि स्वतन्त्रताका लागि गरिएको तिब्बतीहरुको सशस्त्र व्रि्रोह असफल भयो । परिणामस्वरुप ३० मार्च १९५९ मा तिब्बतका राजा चौधौं दलाई लामाले जीवन रक्षाका लागि ल्हासा छाडन बाध्य भए । दलाई लामा अमेरिकी गुप्तचर संस्था सीआइएको सहयोगमा उनी १८ अप्रिल १९५९ मा भारतको आसाम तेजपुरमा आश्रय लिन पुगे । अर्को तर्फ कर्मापालगायत अरु धर्मगुरुहरु पनि नेपाल, भारतलगायत अन्य छिमेकी र युरोपेली तथा अमेरिकी मुलुकमा शरण लिन पुगे । भारतमा रहेका दलाई लामाले अमेरिकी र युरोपेली सरकारको साथ र सहयोग पाएपछि भूमिगत सशस्त्र गुरिल्ला तयार गरे । सुरुमा तिब्बती खम्पा विद्रोहीले चिनियाँ सेनासँग सीमा क्षेत्रमा छापामार युद्ध थाले । वाङदीको नेतृत्वमा गठन भएको तिब्बती छापामार जंगे खम्पा समूहलाई पश्चिमा राष्ट्र, युरोपेली मुलुक र छिमेकको भारतले मानवीय सहयोगका साथै हतियार पनि उपलब्ध गराएका थिए । विशेषतः पश्चिमा राष्ट्र र भारतबाट युद्धकलामा प्रशिक्षित खम्पालाई नेपालको हिमाली क्षेत्रमा जहाजमार्फत उतारिन्थ्यो । तिब्बती खम्पाकै कारण नेपालको हिमाली क्षेत्र अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिको रणनीतिक स्थल बन्यो । खम्पाले नेपालभित्रै पनि नेपाली सेना र प्रहरीका हातहतियार खोसेर आतंक मच्चाउने, लुटपाट गर्ने जस्ता अराजक गतिविधि गर्न थाले । जंगे खम्पाहरुले सशस्त्र गतिविधि सञ्चालन गर्न मुस्ताङ र मनाङलाई सेल्टर बनाएका थिए ।

मनाङको पनि अति दुर्गम नार र फू गाउँमा खम्पाहरु बिहान च्याकुबाट झुनाम, झुनामपाङत्यी, गार्ङयानको लेक भएर च्याकुसम्म दौडेर सैनिक अभ्यास गर्दथे । खम्बाहरुले झुनाममा सैनिक पोस्ट बनाएका थिए । च्याकुमा सभाकक्ष, कार्यालय, गोदाम र सैनिक निवास गरी १० वटा भवन बनाएका थिए । त्यसैगरी, उपल्लो मनाङको भ्राताङ क्षेत्र पनि खम्बाहरुकै अधिनमा थियो । तल्लो मनाङबाट उपल्लो मनाङ जाने मूल बाटोमा खम्बाहरुले सैनिक क्याम्प राखेका थिए । आवतजावत गर्ने स्थानीयलाई पनि खम्बाहरुले खानतलासी गर्थे । खम्बाहरुको सैनिक अभ्यासका बेला बाटो हिँडन समेत रोक्ने गर्दथिए । खम्बाहरु त्यो क्षेत्रका भीर, पहरामा दौडेर अभ्यास गर्थे । त्यसबेला मनाङको नार फू र भ्राताङ क्षेत्र खम्पाहरुको नियन्त्रणमा थियो । खम्बाहरुले भ्राताङ, च्याकु, झुनाम, क्याङ र मु्रँचलाई आफ्नै बस्तिका रुपमा विकास गरेका थिए । यस क्षेत्रमा मनाइने ल्होसार, घोडेजात्रा, तीरजात्रा लगायतका चार्डपर्वमा खम्बाहरु स्थानीयसँग मिलेर मनाउँथे । खम्पाहरुले खेरगएको भिरालो जमिनलाई बारी र गह्राका रुपमा विकास गरेर गहुँ, करु र फापरको खेती समेत गर्थे ।

उत्पादित अन्न खम्बाहरुले मुस्ताङ र उपल्लो मनाङमा रहेका आफन्तलाई समेत उपहारका रुपमा पठाइ दिन्थे । नार र फु गाउँमा केही अन्न उत्पादन भयो भने खम्पाहरुलाई बिक्री समेत गर्थे । खम्पाहरुले गाउँलेलाई बिनाब्याज ऋण दिएर सहयोग समेत गर्थे । गाउँमा हुने काममा पनि सहयोग आदान प्रदान हुने गर्दथियो । यातायातका लागि खम्बाहरुले घोडा, खच्चड र याक पालेका थिए । मासुका लागि भेडा, च्याग्रा पालिएका हुन्थे । त्यो बेला आफु बसेका गाउँहरुमा धेरथोर विकासका काम पनि खम्वाहरुले गरे । तर खम्बाहरुले ती सबै काम आफ्नो सहजताका लागि मात्र गरेका थिए । मनाङको चामे नजिक भ्राताङदेखि नार फू गाउँसम्मको बाटोलाई सुधारमा ल्याए । खम्बाहरुले मनाङबाट मुस्ताङ जाने बाटो पनि बनाए । झुनाम खोलामा काठको पुल निर्माण गरे । खम्बाहरुले निर्माण गरेका पुल अहिले पनि मर्मत गर्दै प्रयोगमा आएको छ । मुस्ताङमा पनि कागबेनी, थिनी, छुसाङ, समार, ढिलिङ, धामी, साम्दा, चराङ, पाङच्या र मुक्तिनाथमा पनि खम्बाहरुले क्याम्प राखेका थिए । मुस्ताङमा खम्बाहरुको लागि आवस्यक सरसामानहरु पुर्‍याउन पठार टांगे भ्युमा अमेरिकन सानो स्टल एयर क्राफ्ट पनि ल्याण्ड हुन्थो ।

खम्पाहरु सुरुमा दार्चुलाको व्यास उपत्यका टिंकर क्षेत्र तथा मुस्ताङ, मनाङ, गोरखा, रसुवा हुँदै पूर्व ओलाङचुंगोलासम्म बसेका थिए । खम्बाहरु तिब्बतबाट नेपाल छिर्दा आफुलाई अनुकुल हुने नाका प्रयोग गरे । खम्पाहरु नेपाल छिरेका सबै नेपाल-तिब्बत आउने जाने नाका थिए । कतिपय नाका नेपाल-तिब्बत ब्यापार गर्नका लागि पनि मानिसहरु हिडने गर्द थिए । भारतको धर्मशालाका तालिमप्राप्त सयौं लडाकू खम्पाहरुले विशेष गरी उपल्लो मुस्ताङ, मनाङ र गोरखाका दुर्गम गाउँहरुमा क्याम्प बनाएर बसेका थिए । खम्पा विद्रोहीले तिब्बतमा वितण्डा मच्चाउन गोरखाको स्यार भोटको चुम उपत्यका र लार्के भोटको नुब्री उपत्यकामा पनि खम्बाहरुले सेल्टर बनाएर बसेका थिए । लार्केतर्फ स्यालाको जंगलमा सयौको समूह बस्ने गर्थे । त्यो बेला खम्पाहरुले हतियार, आर्थिक तथा प्राविधिक सहयोग र सैन्य तालिम पनि अमेरिकाबाटै पाउँने गरेका थिए । खम्बाहरु घोडा चढेर हिँडने साथमा पेस्तोल समेत बोक्ने गर्दथे । खम्बाहरु देख्दैमा रिसाहा जस्ता देखिन्थे । खम्पा भनेपछि गाउँलेहरु डराउथे । तर नेपाल प्रहरीसँग खम्बाहरु निहुँ खोज्दैनथे । प्रहरी चौकी नजिक आइपुगेपछि घोडा दौडाएर जान्थे । रातीमा तिब्बतीको खाद्य गोदाममा लुटपाट गर्ने काम खम्बाबाट हुने गर्दथ्यो । चुम उपत्यका हिंसारहित क्षेत्र हो । तर खम्पाहरुले स्थानीय नीतिनियम उल्लंघन गरी उपत्यकाभित्र काटमार समेत गर्ने गरेका थिए । खम्बादेखि स्थानीयवासी हैरान हुन थाले । गाउँमा मिटिङ बसेर हाम्रो क्षेत्रभित्र काटमार नगर, आनी, छोरीबुहारी नबिगार भनेर धेरैपटक भने । त्यसपछि आनीहरु तानेर लान छोडे तर काटमार गर्न छाडेनन । खम्पाले त्यस बेला चुम उपत्यकामा धेरै छोरीचेलीलाई बलात्कार गरे । अर्काको श्रीमती पनि खम्बाहरुले लान थाले । गुम्बाका आनीहरु पनि बलात्कार हुन पुगे ।

खम्पा विद्रोहीको मुख्य केन्द्र मुस्ताङ थियो । उनीहरुका सर्वोच्च कमान्डर वाङदी मुस्ताङमा बस्दथे । खम्बाहरुले क्याम्पबाट बेलाबखत तिब्बतमा छिरेर विध्वंश मच्चाउने गर्थे । तिब्बतमा जनताका घरहरु लुटने, बलात्कार गर्ने, घरहरुमा आगो लगाउने, चौंरी र भेडाहरु मारेर मासु लिएर क्याम्पमा फर्कने गर्थे । खम्बाहरुको यस्तो क्रियाकलाले नेपाली भूमीका मानिसहरु डराउथे । तर उनिहरुसंग बोल्न सक्दैनथे। खम्बा बिद्रोहको समयमा अहिले जस्तो दुर्गम भेगमा कुनै सडक यातायात थिएन । खोला, नाला र नदीमा काठको फड्के अथवा लाप्सोबाट तर्न पथ्र्यो । दुर्गम ति जिल्लामा धान खेती हुँदैन थियो । करु, गौहु र मकैले उनिहरुलाई खान पुग्ने थिएन । चामल लिनको लागि उपल्लो गोरखाका मानिस आरुघाट आउने गर्थे । बाटोघाटो थिएन । यस्तै कठिन मनाङमा पनि थियो । त्यो बेला मनाङ, मुस्ताङ र उपल्लो गोरखामा नेपालको शासनै थिएन भन्दा पनि हुन्छ ।

तिब्बती शरणार्थीहरुलाई आश्रय दिएको भारत पनि खम्बा बिद्रोहमा प्रत्यक्ष सहभागी भयो । अमेरिकी गुप्तचर संस्था सीआइएले तिब्बती गुरिल्लाहरुलाई तालिम दिन कोलोराडो राज्यमा तालिम केन्द्रनै बनाएको थियो । अन्य खम्पा बिद्रोहीलाई तालिम दिन भारतीय गुप्तचर संस्थाहरु इन्टेलिजेन्स व्युरो आइबी र पछि रअसंग मिलेर भारतको देहरादुनमा पनि स्टाब्लिसमेन्ट २२ प्रशीक्षण शिविर सञ्चालन गरेको थियो । दलाइ लामा र नेपालमा परिचालित खम्पाहरुलाई तालिम र हातहतियारका अलावा अन्य खर्चका लागि सीआइएले हरेक वर्ष १७ लाख अमेरिकी डलर दिने गरेको थियो । तीमध्ये पहिलो तालिमका लागि सन १९५६ मा ६ जना खम्पा युवा अमेरिका पठाइएको थियो । दार्चुलाको लिपुपासमा मारिएका वाङदी ती ६ जना मध्येका एक थिए । तालिमपछि चिनियाँ सेनाविरुद्ध व्रि्रोहका लागि युवाहरुलाई हतियार र सञ्चार उपकरण दिएर एयर ड्रप हवाईजहाज मार्फत सीआईएले तिब्बत पुर्‍याउने गरेको थियो । सुरुमा खम्पा विद्रोहीहरुको संख्या करिव दुइ हजार रहेपनि त्यसको दुइ तीन वर्षमै त्यो बढेर करिब १० हजार पुगेको थियो ।

खम्पाहरुका लागि आवश्यक अत्याधुनिक हतियार, खाद्यान्न सामग्री, सीआइए र रअले खम्बाहरु भएका ठाउँमा पुर्‍याउने गरेका थिए । ती सामाग्रीहरु खासगरी मुस्ताङको यारफु, टांगेभु र पूर्वका आलाङचुङगोलाको याङमा खसालिन्थे । यस अतिरिक्त हतियार ढुवानीका लागि सीआइएले काठमाडौंको स्युचाटार र रसुवाको थाम्बुचेतमा साना बिमान बस्न सक्ने बिमानस्थल समेत बनाएको थियो । यी क्षेत्रमा हतियार ओसार्नका लागि थाइल्यान्डको व्याङ्ककस्थित अमेरिकी सैन्य अखडाबाट भियतनाम युद्धताका सीआइएले जासुसी प्रयोजनका लागि स्थापना गरेको एयर अमेरिकाका बिमानहरु परिचालन गरिन्थे । खम्पाहरुले नेपाली भूमिमा पनि ज्यादती गर्दै थिए । आधुनिक हतियारले सुसज्जित खम्पाहरु उत्तरी सीमामा त्यस बेला रहेका नेपालका सुरक्षा कर्मीहरुलाई समेत विभिन्न उर्दी जारी गर्थे । त्यस बेलाका सुरक्षाकर्मीहरु पनि खम्बाहरुको आदेश कार्यान्वयन गर्न बाध्य हुन्थे । पछि चीन बिरुद्ध संघर्षरत खम्पाहरुले उत्तरी सीमामा रहेका नेपालका जिल्लासमेत आफ्नो रहेको दावी गर्न समेत थाले । ती क्षेत्रमा खम्बाहरुले आफ्ना झण्डाका साथै राष्ट्रपतिका रुपमा दलाई लामाको तस्बिर झुण्डयाउने काम पनि गरे ।

खम्पा विद्रोह चर्कदै गएपछि चीन सरकारको अनुरोधमा हिमाली क्षेत्रमा आश्रय स्थल बनाएर सशस्त्र गतिविधि गर्दै आएका खम्पाहरुलाई नियन्त्रणमा लिन नेपाल सरकारले सेना परिचालन गर्‍यो । तिब्बती शरणार्थी र सशस्त्र खम्पालाई मानवीय सहायता उपलब्ध गराउने पश्चिमा शक्ति र भारतीय संस्थामाथि निग्रानी राख्न सरकारले सुरु गर्‍यो । खम्पा व्रि्रोहीलाई चीनसँग लडन हतियार बोकेर नेपालको उत्तरी क्षेत्र आउने भारतीय जहाजसमेतलाई उडानमा प्रतिबन्ध लगाइयो । तिब्बती शरणार्थीलाई मानवीय सहायता उपलब्ध गराउने विमानस्थलसमेत बन्द गराइयो । मानवीय सहायता सामग्री बोकेर हिमाली क्षेत्रमा उडने जहाजमाथि कडा निग्रानी राख्न थाल्यो । खम्पा विद्रोह नियन्त्रणका लागि सरकारले हिमाली क्षेत्रका केही भागमा विदेशीलाई प्रवेश निषेध गर्‍यो ।

नेपाल प्रहरी, शाही नेपाली सेनाको संयुक्त कमाण्डमा रहने गरी खम्पा व्रि्रोह नियन्त्रणका लागि अपरेसन थालियो । सैनिक बटालियन गणसहितको शाही नेपाली सेना हेलिकोप्टर सहित सशस्त्र खम्पाहरुलाई नियन्त्रणमा लिन मनाङ र मुस्ताङ पुग्यो । मुस्ताङ पुगेका सैनिक अधिकारीले खम्पाहरुलाई हातहतियार बिसाएर आत्मसमर्पण गर्न समयसीमा समेत तोके । सेनाको अगुवाइमा तिब्बती खम्पा नियन्त्रणको प्रयास थालिएसंगै केही छापामार पक्रिए । केही भागेर भारत प्रवेश गरे र केहीले आत्मसमर्पण गरे ।

खम्पाका कमान्डर वाङदी आत्मासमर्पण गर्न तयार भए तर मुस्ताङ छाडी आफ्नो फौज लिएर उत्तर पश्चिमी डोल्पा, मुगु, जुम्ला, हुम्ला हुँदै भागे । पछि २०२८ सालमा प्रहरी चौकी आक्रमणमा संलग्न हुँदै गर्दा उनलाई दार्चुलामा सेनाले मारिदिएको थियो । कमान्डरको मृत्युपछि खम्पाहरुका सशस्त्र गतिविधि सेलाउँदै गए । नेता मारिएपछि बचेका छापामारले नेपाल सरकारसँग हतियार बिसाए । आत्मसमर्पण गरेकाहरुलाई निःशस्त्र बनाइयो र शरणार्थीकै रुपमा नेपालमा बस्न इजाजत दिइयो । तिब्बत छुने सीमा क्षेत्रमा रहेका केही तिब्बती शरणार्थीलाई २०३२ सालमा पोखरा काठमाडौँको स्वयम्भू, बौद्धलगायत स्थानमा सारियो ।

सेयर गर्नुहोस्

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

सम्बन्धित खवर