डडाल्नु जस्तो धुरा हो ! डडेलधुरा
के.बि. मसाल

नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेशमा डडेलधुरा पर्दछ । डडेलधुराको नाम भूवनोटको आकृतीबाट रहेको छ । स्थानीय बोलीचालीमा ढाडलाई डडाल्नु र अग्लो स्थानलाई धुरा भनिने हुँदा डडाल्नु जस्तो धुराबाट बोल्नेक्रममा अपभ्रंशभै जनजिब्रोमा डडेलधुरा भन्न थालिएको हो । प्राकृतिक भूगोलमा दलिन जस्तो डाँडाको कारणले डडेलधुरा रहन गएको हो । डडेलधुरा नाम पहिले वागखोडा अर्थात वाघको गूफा, तल्लो खलंगा, मल्लो खलंगा, श्वार खलंगा जस्ता नाम थिए ।
आजभोली डडेलधुरामा ऐतिहासिकस्थलको अवलोकन र प्रकृतिसंग रमाउने पर्यटकहरु भ्रमणको लागि पुग्ने गर्दछन । डडेलधुरामा मूर्त अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदा, संस्कार एवं परम्परागत रहनसहनले पर्यटकहरुलाई अध्यनको विषय बन्ने गरेको छ । डडेलधुराको सांस्कृतिक सम्पदा, संस्कार र परम्परागत शाश्वत मूल्य मान्यताहरु अन्य जिल्लाबाट गएका पर्यटकहरुका लागि नौलो मानिन्छ । पर्यटनको क्षेत्रमा केहि पूर्वाधारको विकास र सुविधाजनक होटलको व्यवस्था हुन थालेपछि डडेलधुरामा आजभोली वाहृय पर्यटकहरु पनि पुग्ने गरेका छन । पर्यटकहरु सुदूरपश्चिमका अन्य जिल्लाका पर्यटकीय स्थल अवलोकन गर्ने क्रममा डडेलधुरा पनि पुग्ने गरेका छन। विशेष गरेर चार्डपर्वका बेला धार्मिक, सांस्कृतिक गतिविधि बढी हुने हुनाले त्यसबेला डडेलधुरामा पर्यटकहरु बढि जाने गर्दछन । पर्यटकहरुको लागि प्राकृतिक दृष्यावलोकन पनि राम्रो हुने भएकाले डडेलधुरा पर्यटकको रोजाई पर्ने गरेको छ ।
डडेलधुरामा पुग्ने पर्यटकहरुले अमरगढी किल्ला, अजयमेरु कोट किल्ला, आलीताल, चिपुर र भद्रपुर देवलहरु, साइलको झरना, कुयलगाडको झरना, लाली गुराँसको जंगल लगायतका सम्पदा अवलोकन गर्न सक्दछन । अर्को तर्फ तीर्थाटनमा डडेलधुरा जाने पर्यटकहरुले उग्रतारा मन्दिर, घटालबाबा, गन्याप मन्दिर, भागेश्वर धुरा, परशुराम मन्दिर, डागेश्वरी मन्दिर, नवदुर्गा मन्दिर, सहश्रलिङ्ग मन्दिर र समैजी मन्दिरमा पुग्ने गरेका छन। डडेलधुरा आफैमा प्राकृतिक सुन्दरता भएको भूगोल हो । तराइ अथवा भारतबाट घुमफिरको लागि डडेलधुरा पुग्ने जोकोहि पर्यटकहरु प्राकृतिक सुन्दरता देखि रमाउने गर्दछन । डडेलधुरा जिल्ला अपी हिमाल, बडीमालिका, बैजनाथ धाम जस्ता सुदूरपश्चिमको प्रसिद्ध पर्यटकीय स्थलहरु अवलोकन गर्न जाने प्रमुख द्वार पनि हो । विकसित देशहरुले वाहृय पर्यटनलाई जति महत्व दिन्छन त्येतिनै महत्व आन्तिरक पर्यटनलाई पनि दिन्छन । यो कारणले गर्दा विकसित देशमाहरुमा आन्तरिक पर्यटनको पनि विकास भएको छ। तर हामीकहा आन्तरिक पर्यटकहरुलाई पर्यटकनै नमान्ने प्रचलन छ । पर्यटन केवल मनोरञ्जनका लागि मात्र नभएर व्यापार, नोकरी -पेशा), स्वास्थ्य उपचार, शिक्षा, तिर्थाटन, खेलकुद आदिको लागि पनि हुने गर्दछ। प्रकृतिले दिएको रमणीय स्थल, धार्मिक स्थल, ऐतिहासिक स्थल, प्राचीन संस्कृति आदि पर्यटकको लागि गन्तव्य हुन्छन ।
डडेलधुराको अमरगढी किल्ला ऐतिहासिक किल्ला हो । यो किल्ला डडेलधुरा जिल्ला सदरमुकाम नजिकै पहाडको टाकुरामा रहेको छ । यो किल्ला रहेको स्थानको उचाई ६ हजार ५ सय फिट छ । यसको निर्माण श्री ५ रणबहादुर शाहको शासन काल तथा राजकुमार बहादुर शाहको नायवीमा संचालित नेपाल एकिकरणको क्रममा बिक्रम संम्बत १८४७ मा डोटेली सैनिक संग गोर्खाली सैनिहको युद्ध भयो । युद्धमा डोटेली फौज पराजित भइसकेपछी डोटी राज्य पनि बिशाल नेपाल अधिराज्यमा गाभिन पुग्यो । युद्वकालिन समयमा भूगोल र सुशानलाई सुदृढ र विस्तार गर्न अमरसिंह थापा प्रथम प्रशासनको रुपमा नियुक्ति भए । उनले यस क्षेत्रको संरक्षण र महाकाली पारी पनि विजय अभियानलाई जारी राख्न अमरगढी किल्लाको निर्माण गरेका हुन । अमरसिंह थापा द्वारा निर्माण गरिएको किल्ला कलात्मक र चारै तिर ढुङगाले निर्माण भएको छ । किल्लाभित्र तोप, बन्दुक, घरेलु भाला, गोला लगायतका हातहतिया थिए। तर ती युद्ध सामाग्रीहरु अहिले देख्न सकिन्न । किल्ला भित्र गुफाहरु पनि बनाइएको छ । आज भोली किल्ला माथी रुख विरुवाले रमणिय वातावरण बनाइ दिएको छ ।
ऐतिहासिक किल्लाका विच भागमा उग्रभैरवको मन्दिर पनि छ । धार्मिक र सामरिक महत्व भएकोले पर्यटकहरु पुग्ने गर्दछन। डडेलधुराको अर्को ऐतिहासिक सम्पदा अजैमेरुकोट हो। अजैमेरुकोटको ऐतिहासिकता डाँडाको थुम्कोमा रहेको पुरानो दरबारको भग्नावशेष र त्यस वरपरका सम्पदाले जनाउछ । डडेलधुराको अजैमेरुकोट पुग्दा पश्चिम नेपालका बाइसे राज्यमध्येको एक डोटेली राज्यको सम्झना हुन्छ। अजैमेरुकोट खासमा डाँडाको थुम्कोमा रहेको दरबार हो । अजैमेरुकोटको नामकरण भने डाँडामाथि भएकाले शत्रुले पराजय गर्न नसक्ने भन्दै ‘अजैमेरु’ अर्थात जित्न नसकिने पर्वत राखिएको अनुमान छ । अजैमेरुकोट डोटीका राजा नीराजनदेवले निर्माण गरेको हो भन्ने पनि गरिन्छ । भने कसैले १४औँ शताब्दीमा तत्कालीन डोटेली राजा नाग मल्लको ग्रीष्मकालीनको लागि राजधानी बनाएका हुन भन्ने पनि गरिन्छ । सत्य जेसुकै भए पनि यसलाई गन्तव्य बनाएर धेरै पर्यटकहरु अजैमेरुकोट पुग्दछन ।
अजैमेरुकोटको भौगोलिक वातावरण र वास्तुकलाले जोकोहीको मन लोभ्याउँछ । डडेलधुरा पुगेपछि पर्यटकहरु पुग्दछन । डडेलधुरा बजारबाट १५ मिनेटको जिप यात्रा गरी आइतबजारसम्म पुगिन्छ । आइतबजारबाट आधाघण्टा जिपमा यात्रागरी करिव तीन घण्टा पैदल यात्रा गरेपछि अजैमेरुकोट पुगिन्छ । मन लोभ्याउने सुन्दर डाडाकाडा, टाढाटाढा देखिने गाउँ र बस्ती शान्त वातावरण, जंगलबीचबाट चराचुरुंगीको आवाज सुन्दै यात्रा गर्दाको आनन्द छुट्टै हुन्छ । प्रकृतिसंग रमाउदै हिडदा उकालो काटेको थाहानै हुँदैन।
अजैमेरुकोट यात्रामा सुन्तला र अन्य अर्ग्यानिक फलफूलका लागि चर्चित सुनेगा गाउँ पुगिन्छ । सुन्तला खाने सिजनमा पर्यटकहरु सुन्तला समेत खान पाउदछन । सुनेगा गाउँको सुन्तला र मुसुम मिठो पनि छ । सुनेगा गाउँको अर्को विशेषता भनेको त्यहाँबाट देखिने अपी हिमशृंखला पनि हो । सुनेगा गाउँ पार भएपछि मजरगाड नदीको किनारमा कोटको तल्लो भाग देख्न पाइन्छ, जहाँ देवलहरु छन् । शिखर शैलीमा बनेका १२ देवलमध्ये अहिले दुइवटा मात्र रहेका छन । यी देवलहरु डोटेली राजाहरुले स्थापना गरेका हुन् वा अरु कसैले भन्ने ठोस प्रमाण भने अहिलेसम्म पाइएको छैन । देवल प्राचीन समयमा ठूला ढुंगा काटेर वा कुँदेर बनाइएका कलाका नमुना निकै आकर्ष छन् । देवलको नजिकै तीनवटा प्राचीन नाउला -इनार) पनि छन । ती इनारमा अझैसम्म पानी रसाइरहेको छ । तिनै इनारका छेउ लाग्दै पुनः आधा घन्टाजति उकालो बाटोको यात्रामा कोटको माथिल्लो भाग पुगिन्छ ।
डडेलधुरा पुगेपछि पर्यटक पुग्नै पर्ने स्थान हो उग्रतारा मन्दिर । उग्रतारा मन्दिर अमरगढी नगरपालिकामा पर्दछ । उग्रतारा भगवती मन्दिर प्यागोडा शैलीमा निर्मित छ । यो मन्दिर डडेलधुरा-बैतडी राजमार्गको पश्चिम पट्टीको रमणिय फाटमा रहेको छ । उग्रतारा भगवतीको उत्पत्ती किसानले हलो जोत्दा भएको मानिन्छ । धार्मीक विस्वास अनुसार हलोको फालि सिलामा गढेर सिलाबाट निरन्तर रगतको धारा बग्दा खोला बग्न शुरु भयो । हाल पनि यो खोला यहि मन्दिरका तलन्वाखोलाको नामले चिनिन्छ । उग्रतारालाई नीलसरस्वतीका रुपमा पनि मान्ने गरिन्छ । उग्रताराको पूजा वैदिक र तान्त्रिक दुवैविधिद्वारा गरिन्छ। उग्रतारा भगवती शीलाका रुपमा उत्पन्न भएको मानिन्छ । उग्रताराको शिला गर्भगृहमा स्थापित छ । कुनै पनि दिन यी देवीलाई अपुज अर्थात अर्चनाविहीन बनाउनु हुँदैन भन्ने मान्यता रहेको छ । उग्रतारा मन्दिरमा साँकीजातका क्षेत्रीय मुख्य पुजारी र ३ थरी भट्ट र १ पन्त थरीका छुट्टाछट्टै ४ व्राहृमणलाई सहायक पुजारी तोकिएको छ । यहाँबाट देखिने कश्यप, अपि, सैपाल हिमालको दृश्यावलोकन र डाँडाबाट देखिने प्राकृतिक सुन्दरताले पर्यटकहरुलाई लोभ्याइ दिन्छ । उग्रतारा मन्दिरमा बडा दशैंको महाअष्ठमीमा मेला लाग्ने गर्दछ ।
डडेलधुरा भ्रमणमा जाने धेरै पर्यटक त्रिपुरासुन्दरीमा पनि पुग्ने गर्दछन । त्रिपुरा सुन्दरी मन्दिर बैतडी जिल्लाको दशरथचन्द नगरपालिका-९ मा पर्दछ । त्रिपुरा सुन्दरी भगवतीको मन्दिर सुदुर पश्चिमको मात्र नभएर नेपालकै आस्थाको केन्द्र हो । त्रिपुरा सुन्दरी पुग्न डडेलधुराबाट करिव ८६ मिलोमिटर यात्रा गर्नुपर्दछ । त्रिपुरा सुन्दरीको मूर्ति स्यंम उत्पति भएको कुरा विस्वास गरिन्छ । त्रिपुरासुन्दरीको मन्दिर निर्माण गर्ने क्रममा सपनामा माताले दर्शन दिनुभएको र मन्दिरको जग खन्दा प्राचिन मूर्ति फेला परेको थियो । यसरी फेला परेको प्राचिन मूर्तिलाई साविककै स्थानमा स्थापना गरिएको हो । त्रिपुरा सुन्दरी माताको मन्दिर परिशर भित्र मणी युक्त भएको नाग पनि रहने कुरा विस्वास गरिन्छ । त्रिपुरा सुन्दरीको मन्दिर करिव ८० वर्षपहिला सिद्ध महात्मा मादव नन्द स्वामीले निर्माण गराएका हुन ।
डडेलधुरामा गौरा पुजा प्रमुख पर्वको रुपमा मनाइने गरिन्छ । हुनत गौरा पर्व सुदुर पश्चिमकै साझा पर्व हो । डडेलधुरामा विशेषगरी गौरा पुजाको महत्व मानिन्छ । गौरा पुजाको लागि देश विदेशमा गएका मानिसहरु पनि गाउँमा फर्किने प्रचलन पनि हुन्छ। गौरा पर्वको समयमा डडेलधुराका गाउँ र बस्तीहरुमा देउडा खेल्ने प्रचलन हुन्छ । यो समयमा डडेलधुरा पुग्ने पर्यटकहरुलाई गौरा सस्कृतिको समेत अध्यन हुन्छ । प्रत्येक भाद्र कृष्ण पञ्चमीका दिन घरमा राखिएको गौरा सप्तमीमा मन्दिरमा भित्राइएपछि गौरा पर्व सुरु हुन्छ । ब्रतालुले गौरालाई पूजा गरेर ब्रत पनि बस्ने गर्दछन् । गहुँ, केराउ, गहत, मास र गुराँस मिसाएर तामाका भाँडामा भिजाएर राखेको अन्नको मिश्रण बिरुडालाई गौराको प्रतिमाका रुपमा पूजाआजा गर्छन् । शिव र पार्वतीको प्रतिकका रुपमा गौरा र महेश्वरलाई पूजा गरी धार्मिक बिधि अनुसार गौरा पर्व मनाइन्छ । गौराको पूजा गर्दा मनोकाँक्षा पूरा हुने, पारिवारिक सुख र सौभाग्य प्राप्त हुने धार्मिक विश्वास रहेको छ ।
डडेलधुरामा विशेष गरी बजारको वरपर रहेका कारीगाउँ, सेलागाउँ, जीलोडा, हतर्क, मौराडा, जैसेरा गाउँहरुमा गौरा पर्वको समयमा देउडा हेर्नको लागि पर्यटक झुम्मिने गर्दछन । गौराको पूजा सकिएपछि बाजागाजासहित नाचगान, देउडा, चैत, हुडकेउली, धमारी लगायत खेल खेलिन्छ । डडेलधुराको मात्र नभएर सुदुरपश्चिम अर्थात प्रदेश नम्वर ७ को देउडा गित सस्कृति हो । देउडा गितको आफ्नै भाव हुन्छ । देउडा गित एक्लै र दोहोरी गरी दुवै किसीमले गाउने गर्दछन । डडेलधुरामा गाउँघर, मेलापर्व, बिवाह, वर्तवन्ध लगाएत शुभकार्यमा देउडा गितको विशेष महत्व हुन्छ । एका तर्फकेटा र अर्को तर्फकेटीहरु लागेर तालमा ताल पैतालमा पैताला मिलाएर गितमा सवालका जवाफ दिदै देउडा खेल्नेहरुले रात बिताएको पत्तो नै पाउँदैनन्। यो देउडा सस्कृति पर्यटकहरुलाई भिन्दै खालको अनुभुती र नौलो हुन्छ ।
डडेलधुराको स्याउले मोटर मार्गको हिसावले सुदूरपश्चिमको संगमस्थल मानिन्छ। स्याउले डडेलधुरा सदरमुकाम, बैतडी, बझाङ जाने र डोटी, अछाम, बाजुरा जाने सडकको चोक अर्थात संगम स्थलको रुपमा स्याउले बजार रहेको छ । यो रमणीय भञ्ज्याङ हो। स्याउले प्राकृतिक भ्यु-टावर पनि हो । यो भञ्ज्याङबाट बिभिन्न गाउँ र बस्तिहरुको अवलोकन गर्न सकिन्छ । एक रात स्याउले बजारमा बसेर पर्यटकहरुले धेरैकुराको अध्यन गर्न सक्दछन । स्याउलेबाट देब्रे लागे डडेलधुरा सदरमुकाम हुँदै बैतडी, बझाङ र दार्चुला पुगिन्छ । भने दायाँ लागे डोटी हुँदै अछाम, बाजुरा जाने मार्ग पर्दछ ।
सुदूरपश्चिममा घुमफिर !
सुदूरपश्चिम अर्थात प्रदेश नम्वर ७ मा तराइदेखि हिमाली भागसम्म पर्यटकहरुलाई घुमफिर गर्ने धेरै स्थल छन । तर पनि यातायात लगायतका सेवा सुविधाको अभाव एवं प्रचारप्रसारको कमिका कारण धेरै पर्यटकीय क्षेत्र ओझेलमा परेका छन् । अहिले पर्यटकहरु कैलालीको चिसापानी, टिकापुर, घोडाघोडी, राजकाडा, भासु भिर, जाखोर ताल, गोदाबरी, बेहडाबाबा, डल्पिmन वाच, शिवपुरि धाम पुग्ने गर्दछन भने कंचनपुरको शुक्लाफाँटा, दोधारा-चाँदनी झोलुङे पुल, बेदकोट ताल, झिलामिला ताल आदि स्थलमा पुग्ने गरेका छन । डडेलधुरा भ्रमणमा जादा समय निकाल्न सके डोटिको शैलेश्वरी मन्दिर, अछामको रामारोशन, बैजनाथ, बाजुराको बडिमालिका, नाटयश्वरी, बुढानन्दा, बझाङको सुर्मादेवी र सैपाल हिमाल, बैतडीको निंगलाशैनी, त्रिपुरासुन्दरी, मेलौली भगवती, पाताल भुवनेश्वर, र दार्चुलाको अपिनाम्पा संरक्षण क्षेत्र र मल्लिकार्जुन आदी पुग्न सके राम्रो हुन्छ ।
कसरी पुग्ने डडेलधुरा ?
कैलालीको अत्तरिया चोकवाट डडलेधुराको दुरी ११५ कि.मि. पर्दछ । अत्तरियाबाट उत्तर चुरे पहाडको फेदमा रहेको गोदावरी पर्यटकहरुका लागि महत्वपूर्ण गन्तव्यस्थल हो । धनगढी-डडेलधुरा राजमार्गको छेउमै रहेको गोदावरी क्षेत्रलाई सप्त गोदावरी मध्येको प्राचीन गोदावरीका रुपमा लिने गरिन्छ । डडेलधुरा जादा गोदावरीको समेत पर्यटकहरुले अवलोकन गर्न सक्दछन । अत्तरिया चोकदेखि बसमा चार घण्टाको यात्रामा डडेलधुराको सदरमुकाममा पुग्न सकिन्छ । भने महेन्द्रनगरदेखि दैजी-जोगबुढा सडक हुँदै बुडर भएर पनि डडेलधुरा सदरमुकाम पुग्न सकिन्छ। दैजी हुँदै जोगबुढामा जादा महाकाली किनारामा रहेको परशुराम धामसँगै महाभारत पर्वतमाथि रहेको प्रसिद्ध आलीतालको आनन्दलिंदै डडेलधुरासम्म पुग्न सकिन्छ ।