पर्यटनको पूर्वाधार : बन्दीपुर केवुलकार
के.बि. मसाल
पर्यटन क्षेत्र प्रवर्द्धनका लागि पूर्वाधार पहिलो आवश्यकता हो । बन्दीपुरको पर्यटनसंग जोडिएर अहिले केबलकार सञ्चालनको अन्तिम चरणमा पुर्याइएको छ । अहिले आन्तरिक रुपमा सञ्चालन गरिएको केवुलकारको परीक्षण भै रहेको हुँदो अब केही दिनमा र्सवसाधारणका लागि खुल्ला गर्ने तयारी भइरहेको छ । केबलकार सञ्चालनपछि पर्यटकहरुलाई बन्दीपुर पुग्न सजिलो हुने छ । पछिल्लो समय नेपालमा छोटो दुरीमा केवुलकार पर्यटन बिकासको लागि पूर्वाधार बनेको छ । नेपालमा अहिलेसम्म ६ स्थानमा केवुलकार सञ्चालनमा आएका छन । मनकामना, चन्द्रागिरी, कालिञ्चोक, पोखराको सराङकोट, मौलाकाली र लुम्बिनी प्रदेशको बुटवलदेखि पाल्पाको वसन्तपुर जोडने केवुलकार सञ्चालनमा आएको छ । बुटवलमा सिद्धार्थ केवुलकार सञ्चालनको तयारीमा रहेको छ । पर्यटनको बिकासको लागि केवुलकारको पूर्वाधार थपिदै जानु राम्रो पक्ष हो ।
नेपालमा मनकामना केबलकार २०५५ देखि सञ्चालनमा आएको हो । यसभन्दा अघि विभिन्न स्थानमा राजमार्गहरु सञ्चालनमा थिए । तर हाल राजमार्गहरु सञ्चालनमा छैनन । पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि नेपालमा १८ स्थानमा केवुलकार निर्माण हुन लागेको छ । कुनै स्थानमा निर्माणाधिन छ भने कतै डिपिआरको काम सकिएको छ । पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न निर्माण हुन लागेका सबै केबुलकार निर्माता कम्पनीहरुले ऐतिहासिक मठ मन्दिर र प्राकृतिक सम्पदासंग जोडेका छन् । गण्डकी प्रदेशमा पर्ने तनहुँको बन्दीपुर पर्यटनको लागि पुग्नै पर्ने ठाउँ हो ।
बन्दीपुर ऐतिहासिक, पुरातात्तिक, कला, संस्कृति र धार्मिक सम्पदाले भरिपूर्ण छ । बन्दीपुरलाई पहाडकी रानी उपनामले पनि चिन्ने गरिन्छ । अब बन्दीपुरमा पर्यटकहरुले केवुलकारको यात्राबाट प्राकृतिक, ऐतिहासिक, पुरातात्विक, कलात्मक संस्कृतिको अवलोकन गर्न सक्दछन । पृथ्वी राजमार्गमा पर्ने डुम्रे र बिमलनगरको बिचमा पर्ने ठूल्ढुङ्गास्वाँराबाट शुरु हुने केबुलकारबाट पर्यटकहरु सिद्धगुफाको छेउ हुँदै १.६ किलोमिटरको यात्रामा बन्दीपुरको स्टेशनमा पुग्नेछन् । पर्यटनको लागि केबलकार बन्दीपुरको अर्को आकर्षणको केन्द्र बन्न थालेको छ ।
बन्दीपुर केबलकार एण्ड टुरिजम लिमिटेडले केबलकारमा रेष्ट्रो-कार र तारे होटल सञ्चालनको तयारी गरेको छ । केवलकारभित्रै सुत्न र खान पाइने व्यवस्थासहितको सुबिधाले केबलकारमा यात्रा गर्ने पर्यटकहरुलाई नौलो अनुभूती हुने छ । बन्दीपुरको प्राकृतिक सुन्दरताले सबै पर्यटकहरु लोभिन्छन । तनहुँ हिमाली जिल्ला त होइन तर बन्दीपुरबाट दर्जनौ हिमश्रृंखलाहरु नजिकैबाट देख्न सकिन्छ । अहिले बन्दीपुरमा केबलकार आंशिक रुपमा सञ्चालनमा आएको छ । केबलकार परीक्षणको लागि सञ्चालन भएपनि टुरिष्ट पार्क र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको रेष्टुरेण्ट भने पर्यटकका लागि खुल्ला गरिएको छ । पर्यटकहरुका लागि टुरिष्ट पार्कको गेटसँगै चट्टानमा शिव मन्दिर र फुटपाथ माथि देवीदेवताको मूर्ति बनाइएको छ । केवुलकारबाट झर्ना साथ पर्यटकहरुलाई आकर्षक गर्न उल्लुको मूर्ति, भगवान बुद्धको मूर्ति, सूर्यनारायण भगवानको वायुयान, कैलाश पर्वत र भगवान शिवजीको मुर्ति निर्माण भएका छन् । अर्को तर्फ पर्यटकहरुका लागि मिनी म्युजियममा हात्ती, गैँडा, जिराफ, जेब्रा, जरायो, बाघ लगायतका आकर्षक मूर्ति समेत राखिएका छन् ।
बन्दीपुरको इतिहास फर्केर हेर्ने हो भने पृथ्वी राजमार्ग निर्माणको सुरुवात र बन्दीपुरमा रहेको सदरमुकाम २०२५ सालमा दमौलीमा सार्दाको बखत स्थानीय बासिन्दाको विरोध भयो । सदरमुकाम दमौलीमा र्सार्न लाग्दा केही युवा र विद्यार्थीको ठूलो विरोध भयो । त्यो बेला प्रहरीको गोलीबाट निर्मल रानाभाटको मृत्यु समेत भयो । बन्दीपुरमै सदरमुकाम राख्न धेरै मिहिनेत गरे । सदरमुकाम दमौली सारेपछि बन्दीपुर सुनसान हुन धेरै बेर लागेन । बन्दीपुरेको व्यापार सुक्दै गयो । बन्दीपुरेहरु पोखरा, चितवन र काठमाडौं मात्र होइन पृथ्वी राजमार्गमा पर्ने डुम्रे बिमलनगर लगायत ठाउँमा बसाइ सरे । बन्दीपुरमा बि.स. २०५४ सालदेखि इको टुरिजमको सुरुवात भयो । बजार क्षेत्रमा ढुंगा बिछाउनेदेखि लिएर पर्यटन बिकासका लागि होटल र होमस्टे सञ्चालनमा आए । त्यसपछि बन्दीपुरमा विदेशी पर्यटकहरु भित्रन थाले । पर्यटकहरुको आगमन पछि बन्दीपुरमा चहल-पहल सुरु हुन थाल्यो । एकै ठाउँबाट दर्जनौ हिमश्रृंखला अवलोकन गर्न सकिने भएकाले बाहृय र आन्तरिक पर्यटकहरुको बन्दीपुर लोकप्रिय हुन थाल्यो । अहिले बन्दीपुरमा पर्यटन बिकासका पूर्वाधारहरु थपिदै छन ।
बिकास भनेको परिवर्तन हो । विकास भनेको सकारात्मक रुपान्तरण पनि हो । चाहे त्यो जुनसुकै क्षेत्रभित्र नै किन नहोस् । विकास हरेक क्षेत्रको लागि अत्यावश्यक, गतिशील सामयिक परिवर्तनको प्रतिबिम्ब हो । यो एउटा यस्तो सकारात्मक परिवर्तन हो जसले समाजमा प्रगति उन्मुख परिवर्तन गराउँछ । शाब्दिक अर्थमा विकासले यथास्थिति भन्दा उन्नत, पूर्ण, परिपक्व अपेक्षित अवस्थालाई जनाउँदछ । त्यसैले पर्यटन प्रवर्द्धनको बिकासको लागि पूर्वाधार हुनु पर्दछ । पर्यटनको क्षेत्रमा विकास भनेको चिल्ला सडकहरु मात्र होइन । पर्यटनको क्षेत्रमा पूर्वाधारको बिकास गर्दा पर्यटकहरुलाई आवश्यक पर्ने कुरामा ध्यान दिनु पर्दछ । पर्यटन पूर्वाधार, पर्यटन प्रवर्द्धन र पर्यटकीय गतिविधिहरुको अब विस्तार गर्दै जानु पर्दछ । पर्यटनको बिकास गर्न पर्यटकहरुलाई देखाउन खोजेको स्थलको संरक्षण र गाउँघरको सरसफाई गर्न जरुरी छ । बन्दीपुरमा अहिले पर्यटनका लागि पूर्वाधार थपिदै गएका छन । पदयात्रामा रुचाउने पर्यटकहरुका लागि परमपरागत हिडने डुम्रे-बन्दीपुरको उकालो बाटो मर्मत सभार भै राखेका छन् । कतिपय पर्यटकहरु अहिले पनि पदयात्रानै गरी बन्दीपुर पुग्ने गर्दछन । डुम्रे बजारदेखि बन्दीपुर पुग्न आठ किलोमिटर बसमा यात्रा गर्नु पर्ने थियो । अब केबलकारबाट पर्यटकहरु नौ मिनेटमै बन्दीपुर पुग्न सक्दछन ।
पर्यटनकै लागि अहिले बन्दीपुर गाउँपालिकाका विभिन्न वडामा १२ वटा समूहले होमस्टे चलाएका छन् । तीमध्ये ५ वटा बजार क्षेत्र वरपर नै छन् । बजार क्षेत्रको वडा नं. २ र ४ मा मोहरीया, बन्दीपुर, विन्दवासिनी, तीनधारा र बन्दीपुर पाहुना घर नामका होमस्टे चलेका छन् । एउटा समूहमा १० वटासम्म घर छन् । बजार क्षेत्र बाहेक वडा नं. ३ को रामकोट, वडा नं. ६ को धरमपानी, कमलवारी र डाँडाछाप लगायतका ठाउँमा पर्यटकहरुका लागि होमस्टे सञ्चालनमा छन् । बन्दीपुरमा जाने पर्यटकलाई स्थानीय उत्पादन खुवाउने र संस्कृति देखाउने उद्देश्यले होमस्टे सञ्चालनमा आएका हुन । होमस्टे समूहमा ४० देखि १ सय जनासम्म बस्न मिल्छ । लोकल कुखुराको मासुसहितको खाना खाएर, एट्याच टवाइलेट बाथरुमसहितको कोठामा बसेर, बिहान कोदोको रोटीसहितको नास्ता खाना पाउँदा पर्यटकहरु रमाउँछन । पर्यटकहरु र्फकने बेलामा स्थानीय महिला दिदीबहिनीहरुले फूलमाला र टीका लगाएर विदाइ गर्नुहुन्छ ।’ बन्दीपुरमा साना ठूला गरी ३० वटा होटल र ४० वटा रेष्टुरेन्टहरु पनि छन् । एक रातमा होटल र होमस्टे गरेर बजार क्षेत्रमा १ हजार ५०० जनासम्मलाई राख्न सक्ने क्षमता छ । पछिल्लो समयमा उज्यालो बन्दीपुर अभियान अर्न्तर्गत बजार क्षेत्रका विभिन्न ठाउँमा आकर्षक सडक वत्तीहरु राख्ने अभियान चलेको छ ।
बन्दीपुरको मिठो खाना र रहनसहनले पर्यटकलाई लोभ्याउने गरेको छ । टुँडिखेल, थानीमाई, तीनधारा, रानीवन, रामकोट, सुनखरी, खडदेवी मन्दिर, विन्धवासिनी मन्दिर, महालक्ष्मी मन्दिर, सूचना केन्द्र लगायतका स्थलमा पर्यटकहरु पुग्दछन । वन्दीपुरमा जाने पर्यटकहरुको लागि ऐतिहासिक धार्मिक स्थलहरुले आकर्षा गराउँछ । वन्दीपुरमा १८औ शताब्दी मा स्थापीत खडक देवीको मन्दीर विन्दवासिनी, थानिदेवी, नारायण, पारपानी महादेव, तिनधारा महादेव, मुकुन्देश्वरी, बन्दीपुरमा पुगेपछि धेरै पर्यटकहरु पुग्ने गर्दछन । बन्दीपुरको रानीवन सामुदायिक वनको काखमा रहेको तिनधाराले पर्यटकहरुलाई छुट्टै अनुभूती गराउछ । वन्दीपुरबाट सुकौरा केशवटार, गुदी पोखरी भञ्ज्याङ हुँदै दमौली पुग्ने मोटर मार्ग पनि छ । पर्यटन ब्यवसाय निजी क्षेत्रबाट चल्ने हो । पछिल्लो समय पर्यटनको विकासको लागि निजी क्षेत्रको लगानी हुन थालेको छ । पर्यटनको क्षेत्रमा निजी क्षेत्र आकरर््ष्ाण हुन थालेपछि पर्यटनको पूर्वाधार बढेको छ । आन्तरिक पर्यटकहरुको घुमफिरको संस्कृति विकास भएको छ । घुमफिरको संस्कृतिलाई क्यास गर्दै निजी व्यवसायीहरुले पनि पर्यटनकै लागि होटल ब्यवसाय निर्माण गर्न थालेका छन । पर्यटनको क्षेत्रमा यसलाई सकारात्मक कार्य मान्नु पर्दछ ।
विश्वको आधुनिक बिकासको इतिहास हेर्ने हो भने १८औं शताब्दीको औद्योगिक क्रान्तिले बिश्वलाई नै यान्त्रिक विकासमा प्रवेश गरायो । औद्योगिक क्रान्तिले उत्पादनको नयाँ युग सुरु भयो । औद्योगिक क्रान्तिले वैज्ञानिक आविष्कार हुन थाल्यो । कलकारखाना खुल्दै गए । आधुनिक यन्त्रको बिकास हुन थाल्यो । उडने गुडनेदेखि लिएर सामान ढुवानीको लागि राजमार्गको पनि विकास भयो । राजमार्गकै विकसित रुप हो केवुलकार । पछिल्लो समय नयाँ शहरको परिकल्पना गर्नेहरुका लागि केबलकार सस्तो यातायातको साधन हुन्छ । रुस तथा अमेरिकामा केबलकार ट्रान्सपोर्ट सिस्टम विकास गरिरहेका छन् । बिकसित मुलुकमा पहिले रमाइलो र पर्यटन बिकासको लागि प्रयोग हुने केवलकार आजभोली यातायातका साधनकै रुपमा प्रयोग हुन थालेको छ । केवलकारले कतिपय मुलुकमा दूरदराजका पहाडी गाउँलाई समेत शहरसँग जोडने काम गरेको छ । बातावरणीय दृष्टिकोणले पनि केवलकार अन्य यातायातका साधन भन्दा राम्रो हुन्छ । केबलकारमा लगानी पनि अरुको तुलनामा कम हुन्छ । केबलकारबाट बायू प्रदूषण हुँदैन । केबलकारबाट ध्वनी प्रदुषण पनि हुँदैन । नयाँ रेलवे लाइन, सडक वा पुल बनाउनुको सट्टा केबलकारको प्रणाली विकास गर्न सस्तो पनि पर्दछ ।
विश्वमा व्यवस्थित पर्यटनको इतिहास करिव १७७ वर्ष भएको छ । सर्वप्रथम सन् १८४१ मा बेलायती नागरिक थोमस कुकले व्यवस्थित र संगठित रुपले मानिसहरुलाई घुमाउन सुरु गरेपछि नै पर्यटनको इतिहास सुरु भएको मानिन्छ । अहिले पर्यटनको बिकासको लागि बिकसित मुलुकहरले पूर्वाधारको बिकास गर्दै बिश्वका पर्यटकहरुलाई आफ्नो भूमीमा भ्रमणको लागि आकर्षण गर्दै आएका छन् । एसियाका धेरै मुलुकमध्ये नेपालमा पर्यटन क्षेत्रको शुरुआत अरु देशमा भन्दा धेरै अगाडि भएको हो । सिंगापुरको जन्म हुनुभन्दा अगाडि नै नेपालमा ट्रेकिङ व्यावसायिकरुपमा शुरु भएको हो । ६० को दशकमा जंगल सफारी चितवनमा शुरु गर्दा एसियाका धेरै मुलुकमा पर्यटनको अवधारणाको शुरुआत भएको थिएन । तर, पर्यटकको गतिविधि सम्बन्धी भरपर्दो तथ्यांक कुनै निकायसँग पनि छैन । पर्यटन विकासको क्रममा नेपालमा सन् १९७६ मा पर्यटन मन्त्रालयको स्थापना भयो र वन्यजन्तु संरक्षण क्षेत्रहरुको घोषणा भयो । त्यस पछि जैविक विविधताका आधारमा नयाँ पर्यटकीय स्थलहरु पहिचान गरी प्रचारप्रसार समेत भएको छ । तर पनि पर्यटकीय क्षेत्रका भौतिक संरचनाको आवश्यकता अनुसार बिकास हुन सकेको छैन ।
सरकारले पर्यटन क्षेत्रलाई आर्थिक विकासको दिगो लक्ष्यमा राखेको छ । तर त्यो अनुसारको चिनारी भने कम छ । कतिपय पर्यटकीयस्थल संरचनाको अभावमा छन भने कतिपय पर्यटकीयस्थल प्रचारको अभावमा ओझेलमा छन । पर्यटन क्षेत्रको विकासका लागि सरकारले वर्षनी लगानी गर्ने गरेपनि पर्यटन क्षेत्रमा उल्लेख्य प्रगति हासिल हुन सकेको छैन । पर्यटन भन्ने वित्तिकै गोरो छाला, खैरो कपाल भएको, पटट अंग्रेजी बोल्ने विदेशी नागरिकको छवि हाम्रो आँखामा आउँछ । पर्यटक को हुन् र को होइनन् भन्नेमा सरकारको परिभाषा पनि विरोधाभाष पूर्ण रहेको छ । बिदेशी अथवा स्वदेशिनै किन नहुन घुमफिरमा निस्कने सबै पर्यटकनै हुन । पर्यटनको विकासका लागि सरकार र नीजि व्यवसायहरुको सहकार्य आवश्यक छ । पर्यटनको विकासले देशको अर्थतन्त्रमा सुधार आउन सक्छ – यस विषमा सबै निकाय गम्भीर हुन जरुरी छ ।
ऐतिहासीक, पुरात्वतिक, तथा धार्मिक महत्व बोकेका पर्यटकीय क्षेत्रलाई लगानीको आवश्यकता रहेको छ । नेपालका पर्यटकीय सम्भावना बोकेका क्षेत्रमा सरकारले लगानी बढाउन नसक्नु र पर्यटकको सेवा सुविधा पुर्याउन नसक्दा पर्यटकीयस्थल ओझेलमा परेको छ । सरकारले त्यस्ता क्षेत्रमा भौतीक पूर्वाधार निर्माण गर्न पर्दछ । अबको पर्यटन सानो समूहलाई प्रवर्द्धन गर्ने खालका प्याकेज र बजारीकरण गर्न आवश्यक छ ।
पर्यटन क्षेत्रको विकास रोजगार र आर्थिकसँग जोडिन्छ । विषेशगरी संस्कृति, प्रकृति र धर्मलाई पर्यटनसँग जोडन सकिन्छ । पर्यटकीय गन्तव्यमा पुगेपछि पाउने आवश्यक सुविधा छैन भने पर्यटक पुग्न सक्दैनन । पर्यटकीय स्थलमा सेवा सुविधा छैन भने पर्यटकहरु फेरी फर्केर जाने मन गर्दैनन् । पर्यटनको विकास गर्न सडक यातायात, सूचना प्रविधि, आवास, स्वच्छ पिउने पानी, र्सार्वजनिक शौचालय, विद्युत आपूर्ति, फोहोरमैला व्यवस्थापन जस्ता पूर्वाधार पर्यटकको पहिलो रोजाइमा पर्दछन । पर्यटक हुनका लागि केही न केही पैसा खर्च गर्नुपर्दछ । पैसा खर्च नगर्ने मानिसहरु पर्यटक होइनन् केवल अवलोकनकर्ता मात्र मानिन्छन । अब बन्दीपुरमा पर्यटकीयस्थल वरपर पर्यटकहरुले खर्च गर्ने ठाउँ हुनुपर्दछ । त्यसको लागि बन्दीपुर वरपरका गाउँघरमा उत्पादन बढाउनुपर्दछ । उत्पादन भएका वस्तु पर्यटकहरुले खरिद गरेपछि गाउँको उत्पादन अर्थसंग जाडिन्छन् । रोजगारी बढ्छ । गाउँको आर्थिक सुधार हुन्छ । अनि मात्र पर्यटन प्रवर्द्धन हुन्छ ।
पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि पूर्वाधारको विकास भएन भने पर्यटनको विकास, विस्तार र आर्थिक समृद्धि हुँदैन । पर्यटन विकास र विस्तार गरी गाउँलाई पर्यटनको गन्तव्य स्थलको रुपमा विकास गर्न प्राकृतिक, साँस्कृतिक, धार्मिक, पुरातात्विक सम्पदाहरुको संरक्षण र प्रबर्द्धन गर्नुपर्दछ । गाउँमा भएका पर्यटकीय क्षेत्रको उचित संरक्षण र नयाँ पर्यटकीय गन्तव्यस्थलहरुको पहिचान गर्न आवश्यक हुन्छ । यसका लागि पर्यटकलाई प्रदान गरिने सेवाको गुणस्तर र संख्यात्मक विकासको लागि नीजि क्षेत्रसँग सहकार्य बढाउने विविध कार्यक्रमहरु स्थानीय तहले सञ्चालन गर्नुपर्दछ ।
पर्यटन क्षेत्रको विकास गर्न पर्यटकहरुलाई देखाउन खोजेको स्थलको संरक्षण र गाउँघरको सरसफाइ गर्न जरुरी छ । पर्यटन विकासको कुरा गर्दा पर्यटन पूर्वाधारलाई विचार गरिनुपर्दछ । पर्यटनको क्षेत्रमा बन्दीपुर वरपर जे जति पूर्वाधार बनेका छन, ती सबै ब्यवस्थित हुन सकेका छैनन । पर्यटक भित्राउन धेरै किसिमका पूर्वाधार हुनु पर्दछ । र्सब प्रथम अन्य पूर्वाधार भन्दा पनि गाउँमा पुग्न भरपर्दा यातायातका साधन, बस्नको लागि होटल, लजको सुविधा, गाउँघरको सरसफाइ स्वच्छ वातावरण र पर्यटकहरुलाई सुरक्षित छौं भन्ने महसुस दिलाउन सक्नुपर्दछ ।
