दानवीर र दानको महत्व

आजभोली सामाजिक कामका लागि आयोजना हुने धान्याञ्चल महायज्ञ र पुराणमा दान दिने र कबोल गर्नेहरुको घूइँचो हुन्छ । कुनै एकले दान र कबोल गर्न नपाउँदै उद्घोषकलाई अर्का दानबीरको नाम माइकमा घोषणा गर्ने हतारो पर्दछ । भागवत पुराणमा भजन र कथावाचनलाई रोकेरै भएपनि दानवीरका नामहरु उद्घोष गरिन्छन । धेरै दान दिनेलाई बाजागाजा सहित पालकीमा राखेर नगर परिक्रमा पनि गराइन्छ । प्रायजसो सार्वजनिक कामका लागि गरिने पुराणमा यस्तै यस्तै समान दृष्य देख्न पाइन्छ । चाहे विद्यालय, क्याम्पस भवन, अतिथि सदन, अनाथ आश्रम अथवा अस्पताल आदि निर्माण सहयोगार्थ लगाइएका पुराण नै किन नहोस। अहिले समाजमा आर्थिक सहयोग गर्ने दानवीरहरुको लहर छ । कसैको दुःख, अभाव, पीडा टार्नका लागि देश विदेशमा रहने मनकारी दानवीरहरुबाट पनि सहयोग जुटने गरेको छ । एक हिसाबले यो सकारात्मक पक्ष पनि हो ।

भागवत पुराणमा दान दिएर वाहवाही, स्यावासी पाएकैहरुको सहयोगले धेरै सामाजिक काम समेत भएका छन । ठूला अस्पताल, विद्यालय, क्याम्पस र अतिथि सदन पनि निर्माण भएका छन । तर, दानबीरले कबोल गरेको रुपैयाँ नउठने पनि हुने गरेको छ । दानबीरहरुले जुन प्रयोजनका लागि रकम कबोल गरेका थिए, त्यसैको आधारमा काम सुरु हुने र दान कवोल गरेको रकम समयमा जम्मा नभएपछि थालेको काम अधुरो पनि हुने गरेका छन । कतिपय दानवीरहरुले दिएको भूमीदान नदी र खोलाको बगरमा रहेको छ । कतिपय ठाउँमा दानदियको भूमीमा कानुनी झमेला समेत हुने गरेको पनि छ। दानको अर्थ हो आफ्नो केही बस्तु वा सम्पत्तिको मालिक अरुलाई बनाउनु । दानवीरहरुलाई दानदिने स्वीकृति मनबाट, वचनबाट अथवा शरीरबाट स्वचालित भएर आउन पर्दछ । दान स्विकार गर्नु प्रतिग्रहण कार्य हो । यो कार्य कुनै चिज लिनु दिनुसँग मात्रै नभएर आत्मा शान्तीसंग पनी जोडीएको हुन्छ ।

दान भनेको दिनु हो । तर दान कसलाई दिने, के दिने, कहाँ दिने, यसको परिभाषा धेरै छ र जान्न जरुरी छ। गाईदान, भूमिदान, सुनदान आदि पनि दान गरिन्छ । कन्यादान, वीर्यदान, मतदान, रक्तदान, श्रमदान यी पनि दानकै परिभाषाभित्र पर्दछन् । वलिदान पनि महत्वपूर्ण दान हो। दानको अर्को अर्थ त्याग गर्नु भन्ने हुन्छ । भोकालाई अन्नदान, नाङगालाई बस्त्र दान दृष्टिविहीनलाई आँखादान, निर्माणका लागि श्रमदान, गल्ती गर्नेका लागि क्षमादान आदि यी दान पनि महादान भित्र पर्दछन् । हाम्रो वैदिक सनातन हिन्दू धर्म, दर्शनमा दान दिँदा ध्यान दिनुपर्ने र विचार पु¥याएरमात्र दान दिनुपर्छ भनिएको छ। दान पनि राजसी, तामसी, सात्विक हुन्छन् भने सात्विकी दान नै सर्वश्रेष्ठ हो । जुन दानमा कुनै स्वार्थ हुँदैन र केवल परोपकारमात्रै हुन्छ त्यो दानलाई सात्विकी दान भनिन्छ । निदोर्ष पशुपंछीहरु बलिदान गरिन्छ, यो दान तामसी दान हो । यज्ञ, यज्ञादिमा मेरो फलानो कार्य सिद्धिहोस् भनेर गरिने जुनसुकै दान राजसी दान हो । दान नित्य कर्तब्य सम्झेर कुनै कामना बिना दिनु पर्दछ बिज्ञापन गरी, शिलालेख लेखाई, ढोल पिटाई, कामना सहित सामाजिक प्रतिष्ठाको कामना गरी दिईने दानको कुनै अर्थ हुदैन ।

आजभोली विद्यालय भवन, सामुदायिक भवन, कलेजका सन्चालनदेखि लिएर मठ मन्दिर निर्माण र पर्यटनको पूर्वाधार निर्माण गर्नका लागि धार्मिक तथा सामाजिक अभियान चलाएर दानस्वरुप चल अचल सम्पत्ती संकलन गर्ने चलन व्यापक रुपमा जताततै चलेको छ । तर यस्ता अभियान र कार्यक्रमा दान र सहयोग गर्ने भनिएका प्रतिवद्धता भने बर्षै सम्म पूरा नगर्ने चलन पनि समाजमा देखिएको छ । समुदायिक विद्यालय तथा कलेजहरुको स्तरोन्नती र थप कार्यक्रम संचालनका लागि सहयोग जुटाउन गरिने यस्ता धार्मिक र सामाजिक अभियानमा सामाजिक प्रतिष्ठा बटुल्ने लालसाले सार्वजनिक समारोह अथजा भागवत कथा पुराणमा नगद र चलअचल सम्पती प्रदान गर्ने मौखिक होडबाजी नै चल्छ । सामाजिक प्रतिष्ठा कमाउने लालसाले सार्वजनिक समारोहमा सहयोगको उधारो प्रतिबद्धता गर्ने तर पुरा नगर्ने प्रवृति पनि छ ।

दानको प्रकारमा सामाजिक चरित्र बढता प्रभावी छ । यस्तो दानलाई पारस्परिकताजनित दान भनिन्छ । आज अरुलाई गरिने दान प्रतिफल बनेर भोलिका दिनमा पुनःआफूलाई प्राप्त हुन्छ भन्ने मान्यताले पनि मानिसलाई दान गर्न प्रेरित गरिरहेको हुन्छ । मानिस मर्दा मानो मिसाउन अर्थात पु¥याउने प्रचलन यस्तै खालको दानको एउटा उदाहरण हो । यस प्रकृतिको दान संसारमा बढी प्रचलित छ । फ्रेन्च समाजशास्त्री मार्सेल माउसले आफ्नो किताब द गिफटमा यस्तो खालको दानको विस्तृत चर्चा गरेका छन । आज संकटमा परेकालाई मैले सहयोग गरेँ भने भोली मलाई अप्ठेरो पर्दा अरुहरुले पनि सहयोग गर्नेछन भन्ने आशाले मानिसलाई दान गर्न प्रेरित गरिरहेको हुन्छ । आफन्त, छरछिमेक, इष्टमित्र आदिलाई मर्दापर्दा गरिने सहयोग यस्तै खालको दानको अर्को उदाहरण हो । महामारीजस्ता विपत्तिमा गरिने दानमा पनि यस्तै भावना हुन्छ । यस्तो खालको दानले व्यक्तिलाई समाजसँग बलियोसँग जोडेको हुन्छ ।

दान कुनै साधारण कार्य होइन । कुपात्रलाई दान दिनुहुदैन । निस्वार्थ भावले दान दिनुपर्दछ । वायुपुराण अनुसार दान तीन प्रकारका हुन्छन् । श्रेष्ठ, कनिष्ठ र मध्यम । श्रेष्ठ दानबाट मोक्ष प्राप्त हुन्छ भने कनिष्ठ दानबाट स्वार्थसाधन । दयावश संवितरण नै मध्यम दान हो । बेइमानीद्वारा आर्जित धन दान दिएर कुनै लाभ हँुदैन । शीतकालमा चिसोले कक्रक्क भएको मानिसलाई कम्बल दिनु त राम्रो हो तर त्यसको फोटो खिचेर पत्रपत्रिकामा समाचार प्रकाशित गर्नुले दानको महिमालाई घटाउँदछ। मानिसले आफ्नो यशको लागि धर्मशाला, दातव्य औषधालय, अस्पताल, स्वास्थ्य शिविर, नेत्र शिविर आदिको लागि दान दिन्छन् । जसले गर्दा उसको नाम हुन्छ, दानको हँुदैन। वास्तवमा दान एकदमै कठिन कार्य हो । एउटा भनाइ छ इश्वरको आभार प्रकट गर्नु कि तपाईंले मलाई दानदिन योग्य बनाउनु भयो र मैले यो दान दिन सकेंं । यस्तो उदार भावनाले दान दिनु नै दान हो ।

कसैलाई निस्वार्थ भावले आर्थिक वा भौतिक सहयोग गर्नुलाई दान दिनु भनिन्छ। दान दिनुलाई मानव जातिमा सबैभन्दा ठूलो धर्म मानिन्छ । यसलाई पुनित कार्य पनि भनिन्छ । त्यसैले, दान गर्दा कुनै इच्छा राखेर दान गर्नु हुँदैन । किनकी शात्रस्त्रमा उल्लेख गरिए अनुसार त्यही दान ठूलो हो। जुन निश्चल मनले दिइन्छ । दानका पनि प्रकार छन । जसमध्ये अन्नदान महादान पनि भनिन्छ। त्यो भन्दा ठूलो दान विद्यादान हो । किनकी अन्नले व्यक्तिलाई क्षणिक रुपमा तृप्त बनाउन सक्छ । तर विद्याले जीवनलाई नै तृप्त बनाउँछ । ऋग्वेदमा भनिएको छ, संसारको सर्वश्रेष्ठ दान भनेको ज्ञान दान हो । किनकी ज्ञानदानमात्र एउटा त्यस्तो ज्ञान हो, जसलाई न त कसैले चोर्न सक्छ, न त कसैले नष्ट नै गर्नसक्छ । बरु जति बाढ्यो उति बढदै जान्छ र मानिसहरुलाई यसले स्थायी सुख दिन्छ । धर्मशास्त्रहरुमा पनि तिथि पर्वमा गरिने स्नान पश्चात्त दानको विशेष महत्व रहेको बताइएको छ । कुनै व्यक्तिलाई सात्विक भावनाका गरेको दानको फल मानिसलाई अर्को जन्ममा मात्र प्राप्त हुन्छ । भविष्य पुराणमा लेखिए अनुसार दानमा पनि तीनवटा दान सर्वश्रेष्ठ छ, गोदान, पृथ्वीदान र विद्यादान। यो दुहुने, जोत्ने र ज्ञान आर्जित गर्नाले सात कुल पवित्र रहने जनविश्वास रहेको छ ।

दानको महत्व संसारका सबै धर्म, संस्कृतिहरु, र समाजहरुमा पाइन्छ। दान भनेको आफ्ना साधनहरुबाट अरुको आवश्यकतालाई पूरा गर्न निःस्वार्थ रुपमा केही दिने काम हो । यसले दातालाई परोपकारको अनुभूति गराउँछ भने लाभार्थीलाई राहत र सहयोग प्रदान गर्दछ। दानको प्रभाव केवल भौतिक सहयोगमा मात्र सीमित हुँदैन, यसले दाताको मानसिक, भावनात्मक, र आध्यात्मिक पक्षलाई पनि सुदृढ बनाउँछ। धेरै धर्महरुले दानलाई एक पवित्र कर्तव्यको रुपमा व्याख्या गरेका छन । भगवदगीता, उपनिषद र वेदहरुमा दानको चर्चा धेरै गरिएको छ । जहाँ निःस्वार्थ दानलाई सर्वोत्तम मानिएको छ । बुद्ध धर्ममा पनि करुणा र परोपकारको आधारमा दानलाई आत्मज्ञानको मार्गका रुपमा हेरिन्छ । इस्लाममा जकात र सदकाले दानलाई धर्मको स्तम्भका रुपमा राखेको छ। क्रिश्चियन धर्ममा दानलाई प्रेम र करुणाको अभिव्यक्ति मानिन्छ । दान एवं दक्षिणा गोप्य रुपमा दिनुपर्छ । कसैलाई थाहा दिनु हुँदैन अर्थात दान विशुद्ध अनि निस्स्वार्थ भावले दिनुपर्छ । द्वेषभावबिना समपर्ण गरिएको वस्तु नै दान हुन्छ । शारीरिक रुपले असक्षम, अनाथ, असहाय एवं गरिब नै दान लिन योग्य हुन्छन । तर आफ्नो मनोकामना पूर्ति तथा धन प्रदर्शनका लागि प्रदान गरिने वस्तु दान भित्र पर्दैन । दान दिनाले आत्मशुद्धि, वास्तविक सुखानुभूति एवं लोभ कम हुनुका साथै अरुका लागि केही गर्न पाएकोमा आत्मसन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ ।

दानको परिभाषामा रक्तदान जीवनदान मानिन्छ । कसैले यस दानलाई महादान पनि भन्ने गरेका छन् । स्वस्थ्य मानिसको शरीरमा करिब छ लिटर रगत हुन्छ । एक लिटर रगत मात्र शरीरमा सञ्चार भइरहेको हुन्छ। स्वस्थ्य निरोगी व्यक्तिले सजिलै तीनसय एमएल रगत दान गर्नसक्छ । रगत दानले कुनै रोगीको प्राण रक्षा हुनसक्छ । शरीरको किडनी अर्थात मृगौला दान–आज उन्नत शल्य विधिले गर्दा दान दिन थालिएको छ । जसको दुवै मृगौलाले काम नगर्ने भएको छ, उसले मृगौला प्रत्यारोपण गराएर नवजीवन पाउन सक्छ । मानव शरीरमा दुईवटा मृगौला हुन्छन् र शरीरमा एउटा मात्र मृगौला भएमा पनि काम गर्छ। शरीरको अंग दानमा महत्वपूर्ण दान हो नेत्रदान । नेत्रदान भनेको अाँखाको नानी दान गर्नु हो । अाँखाको बनावटमा नानी एकदमै महत्वपूर्ण छ । नानी पारदर्शक र निर्मल हुनु आवश्यक छ। धेरै मानिस नानीमा दाग भएबाट अन्धत्व भोग्छन् । नेत्रदान गर्न इच्छाएको व्यक्तिको निधन भएको २४ घण्टाभित्र अाँखाबाट नानी निकालिन्छ । जसलाई नानी आवश्यक पर्ने अाँखाको रोगीमा सजिलै प्रत्यारोपित गर्न सकिन्छ । नानी निकाल्दा शवलाई कुनै हानी हँुदैन। बरु मृत्युउपरान्त पुण्यको भागी होइन्छ र कसैलाई ज्योति प्राप्त हुन्छ । नेत्रदान उत्तम दान हो । नेत्रदान गर्न इच्छाएको व्यक्तिले नेत्र बैंकमा आफ्नो नाम रजिस्टर गराउन सक्छ । उसको मृत्युपश्चात् नेत्र बैंकबाट चिकित्सक पुगेर नानी निकाली व्यक्तिमा प्रत्यारोपण गर्नसक्छ ।

शरीरदान चिकित्सा विज्ञानका विद्यार्थीहरुलाई शरीरको रचनाबारे ज्ञानको लागि शवको आवश्यकता पर्दछ । वर्तमान कानुन अनुसार तपाइँ मरणोपरान्त आफ्नो शरीर दान गर्न सक्नुहुन्छ । शरीर दानले चिकित्सा क्षेत्रमा अध्ययनरत बिद्यार्थीहरु तथा अन्य बिशेषज्ञहरुलाई समेत अनुसन्धान गरी नयाँ कुरा पत्ता लगाउन सहयोग पुग्दछ । शरीरदानले मानिसका बिषयमा धेरै अध्ययन गर्ने अवसर मिल्दछ । परम्पराअनुसार मानिसको मृत्युपश्चात डढाइने तथा गाडने चलन रहेको छ । अाँखा दान गर्दा अर्को जन्ममा आँखा नहुने र शरीर दान गर्दा संंस्कार गर्न नपाइने जस्तो गलत वुझाइ हाम्रो समाजमा रहेको छ । हाम्रो देशमा मरणोपरान्त आफ्नो शरीरका अंंग आँखा दान गर्नेहरुको संंख्या क्रमशः बढ्दै गएको छ । यो खुशीको कुरा हो । त्यस्तै केही समय यता किडनी लगायतका अंंग दान गर्नेहरु पनि बढ्दैछन् । तर सिंगो शरीर दान गर्नेहरु ज्यादै थोरै छन् ।

मरणोपरान्त अंंग दान दिने प्रक्रियाले समाज, व्यक्तिसहित देशलाई फाइदा पुग्छ। एउटा व्यक्तिले जीवन गुमाए पनि अन्य ८ जनासम्मले नयाँ जीवन पाउन सक्छन्। फोक्सो, मृगौला, मुटु, कलेजो, प्याङक्रियाज र सानो आन्द्रा प्रत्यारोपण हुन सक्छ । मस्तिष्क मृत्यु भएका व्यक्तिबाट निकालेको मृगौला २४ घन्टाभित्र प्रत्यारोपण गरिसक्नुपर्छ। मृगौला दान दिन चाहनेले मरेपछि मेरो मृगौला दान गर्छु भनेर मृत्युअघि नै मञ्जुरीनामा दिएको हुनुपर्छ । सरकारले यसका लागि भक्तपुरको मानव अंंग प्रत्यारोपण केन्द्र र मृगौला प्रत्यारोपण युनिट वीर अस्पताललाई जिम्मेवारी दिएको छ । आरोग्य प्रतिष्ठान पुल्चोकले यस कार्यमा योगदान पु¥याइ रहेको छ ।

अंंग दानको प्रचारप्रसारको कमिले तल्लो तहसम्मका सर्वसाधारणले थाहा पाउन नसकेको चिकित्सक बताउँछन् । मस्तिष्क मृत्युपछि मृगौला दान गरेर प्रत्यारोपणका लागि आवश्यक भौतिक पूर्वाधारको पनि नेपालमै व्यवस्था छ । खेर गइरहेको अंंग दान गर्दा धेरैले नयाँ जीवन पाउन सक्छन्। मानिसका धेरै रोगहरु मध्ये मुटुको रोग सबैभन्दा गम्भीर मानिन्छ । तर अब मृत व्यक्तिको मुटु जीवित व्यक्तिलाई दान दिन सकिने भएको छ । शरीर दानका बारेमा जान्नुपर्ने धेरै कुराहरु छन् । जुन कुराको ज्ञानले मृत्युपछि खेर जाने शरीरका अंंगहरुले अरुलाई बचाउन सकिन्छ ।