तनहुँको शिक्षा क्षेत्र : वर्तमान अवस्था र भविष्यका चुनौतीहरू

तनहुँ : प्राचीन कालमा गुरुकुल प्रणाली मार्फत शिक्षा दिइन्थ्यो । यो प्रणाली विशेषगरी धार्मिक र दार्शनिक शिक्षामा केन्द्रित थिए। मध्यकालमा शिक्षा धार्मिक संस्थाहरू (जस्तै मठ, मन्दिर) र राजदरबारसँग सम्बन्धित थिए । राजा र उच्च वर्गका मानिसहरू शिक्षा प्राप्त गर्थे, तर साधारण जनताको लागि शिक्षा पहुँचयोग्य थिएन । मठ र मन्दिरहरूमा शिक्षाका कक्षाहरू सञ्चालन हुन्थे, तर तिनमा विशेष गरी धार्मिक शिक्षा दिइने गरिन्थ्यो ।

उन्नाइसौं शताब्दीतिरबाट नेपालमा शिक्षा क्षेत्रमा सुधारको शुरुवात भएका पाइन्छ । राजा रणजीत मल्लको समयमा, राणा शासनको अवधिमा (१८४६–१९५१) विदेशी शिक्षा, विशेष गरी ब्रिटिश शिक्षा नेपालमा आएको थियो। १९५० को दशकमा केही विदेशी संस्थाहरू र मिशनरीहरूले शिक्षा प्रणालीमा योगदान पु¥याएको पाइन्छ।

यस्तै, बिसौं शताब्दीताका शिक्षा सम्बन्धी कानूनी र संरचनागत सुधारहरू गरिएको देखिन्छ । लोकतान्त्रिक शासनको प्रारम्भसँगै शिक्षा क्षेत्रमा सुधारको प्रयास तीव्र हुँदै गए। सन् १९५१ मा, “शिक्षा आयोग”को गठन गरिएसंगै सरकारी विद्यालयहरू खोलिए। १९५९ मा, नेपाल सरकारको प्राथमिक शिक्षा नीति र कार्यक्रमलाई अघि बढाउने काम सुरु भएको पाइन्छ ।

शिक्षा क्षेत्रले विभिन्न चरणहरु पार गर्दै यतिबेला प्रविधिको युगमा प्रवेश गरेको छ । अहिलेको २१औं शताब्दीमा प्रविधिले आफ्नो साम्राज्य फैलाउँदै गएको छ । प्रविधिको विकास र पहुँचसंगै शिक्षा क्षेत्रपनि प्रविधियुक्त बन्दै/बनाउँदै लग्ने प्रयास भइरहेका छन् । अहिले, नेपालमा शिक्षामा पहुँचको स्तर उच्च भएको छ, तर अझै पनि धेरै चुनौतीहरू बाँकी नै छन् । नागरिककमा विद्यालयको सहज पहुँच पुगेपनि शहरी र ग्रामीण विद्यालयहरूको शैक्षिक गुणस्तरमा ठूलो भिन्नता देखिदै आएको छ । ग्रामीण क्षेत्रका विद्यालयमा आधारभूत संरचना (पानी, स्वच्छता, भवन, इत्यादि)को अभाव छ भने शहरका विद्यालयहरूमा अपेक्षाकृत राम्रो अवस्था देखिन्छ ।

यस्तै, नेपालमा २०औं शताब्दीको मध्यदेखि विभिन्न शिक्षा नीति र योजना ल्याइएका थिए । २००९ मा “नेपाल राष्ट्रिय शिक्षा नीति” लागू गरिएको थियो, जसले शिक्षा प्रणालीमा सुधारका लागि दिशानिर्देशहरू प्रस्तुत ग¥यो । सरकारले सन् २०२५ सम्मको लागि “शिक्षा विकास रणनीति” तयार पारेको छ, जसको उद्देश्य गुणस्तरीय शिक्षा, समान अवसर र सबैलाई शिक्षा प्रदान गर्ने हो ।

शिक्षा क्षेत्रको विकासका लागि गुणस्तरीय, सीपयुक्त, प्राविधिक शिक्षाका साथै जीवनउपयोगि शिक्षा प्रदान गर्नका लागि शिक्षकहरूको गुणस्तरमा सुधार ल्याउन विभिन्न कार्यक्रमहरू पनि सञ्चालन भएका छन् । शिक्षक प्रशिक्षणका कार्यक्रमहरू र कक्षा–कक्षाका लागि आधुनिक विधिहरूमा ध्यान दिइँदै गइएको छ । तर अझै पनि ग्रामीण क्षेत्रका विद्यालयहरूमा शिक्षकहरूको कमी, विषयगत शिक्षकको पदपूर्ती नहुनु र प्रशिक्षकको गुणस्तरमा समस्या देखिने गरेका छन् ।

नेपालमा अहिले डिजिटल शिक्षा र प्रविधिको उपयोग बढ्दै गएको छ । कोभिड–१९ संक्रमण जोखिमका कारण मुलुक बन्दाबन्दीको अवस्थामा पुगेका समय अनलाइन शिक्षा महत्वपूर्ण बन्यो । सरकारी र निजी संस्थाहरूले टेलिभिजन, रेडियो र अनलाइन प्लेटफर्महरू मार्फत शिक्षाको पहुँच विस्तार गर्न थालेपछि अहिले विद्यालय शिक्षा पनि प्रविधिमैत्री उन्मुख हुँदै गएका छन् ।

यस्तै, नेपालमा उच्च शिक्षा संस्थाहरूको संख्या बढ्दो छ, विशेष गरी काठमाडौँ र अन्य प्रमुख शहरहरूमा विश्वविद्यालय र क्याम्पसहरू खोलिएका छन् । तर, उच्च शिक्षा क्षेत्रमा गुणस्तरमा भिन्नता छ र अधिकांश विद्यार्थीहरू अझै पनि परम्परागत डिग्री प्राप्ति पद्धतिमा केन्द्रित छन् । जसका कारण शिक्षित बेरोजगारीको अवस्था पनि देखिएको छ भने नेपालका शिक्षित जनशक्ति अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा सहजै बिक्न नसक्ने अवस्था छ । शिक्षा र रोजगार बीचको सम्बन्ध स्पष्ट नहुँदा बेरोजगारी र श्रम बजारको अनुकूलतामा समस्याहरु देखा परेका छन् । पछिल्ला केही वर्ष यता विद्यालय तह अर्थात १०+२ उत्तीर्णपश्चात अध्यनका लागि विदेशिने क्रम पनि बढ्दै गएको छ ।

नेपालको शैक्षिक अवस्था विगतदेखि अहिलेसम्मको यात्रा सुधार र चुनौतीका मिश्रण जस्तो छ । शैक्षिक क्षेत्र सुधारका लागि धेरै प्रयासहरू भएका छन् तर अझै पनि शिक्षा प्रणालीमा संरचनागत सुधार, शिक्षक प्रशिक्षण, समावेशिता र समान पहुँचका क्षेत्रमा चुनौतीहरू बाँकी छन् । सरकार र विभिन्न गैरसरकारी संस्थाहरूको निरन्तर प्रयास, शिक्षा नीति र सुधारका उपायहरूले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा सुधार ल्याउन मद्दत पु¥याउने छ ।

मुलुक संघीय संरचनामा गएसंगै तनहुँमा कायम भएका १० वटा स्थानीय तहहरुले शिक्षा क्षेत्रको विकासका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरु अगाडि बढाउँदै लगेका छन्। तनहुँको पछिल्लो शैक्षिक अवस्थालाई हेर्ने हो भने जिल्लामा सामुदायिक र संस्थागत विद्यालयहरु सञ्चालनमा छन्। शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाई तनहुँका अनुसार जिल्लामा ४१८ वटा सामुदायिक, १२४ संस्थागत विद्यालय र ५ वटा गुरुकुल छन् । जसमध्ये सामुदायिक विद्यालयमा ४६ हजार ८४७ जना र संस्थागतमा २२ हजार २६५ जना विद्यार्थी अध्यनरत छन् ।

शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाईको तथ्याङ्क अनुसार सामुदायिक विद्यालय तर्फ आँवुखैरेनी गाउँपालिकामा ३ हजार ६८५, बन्दीपुर गाउँपालिकामा २ हजार ६५१, भानु नगरपालिकामा ५ हजार २६०, भिमाद नगरपालिकामा ४ हजार ३५९, व्यास नगरपालिकामा ११ हजार ३८८, देवघाट गाउँपालिकामा २ हजार ८७७, घिरिङ गाउँपालिकामा २ हजार ७४५, म्याग्दे गाउँपालिकामा २ हजार ६४१, ऋषिङ गाउँपालिकामा ३ हजार ३७७ र शुक्लागण्डकी नगरपालिकामा ७ हजार ८६४ जना गरी ४६ हजार ८४७ जना छात्रछात्राहरु अध्ययनरत छन् ।

यस्तै, संस्थागत विद्यालय तर्फ आँवुखैरेनी गाउँपालिकामा २ हजार १७२, बन्दीपुर गाउँपालिकामा १ हजार ७१९, भानु नगरपालिकमा १ हजार ५३५, भिमाद नगरपालिकामा १ हजार ९२७, व्यास नगरपालिकामा ७ हजार ९०१, देवघाट गाउँपालिकामा ४८८, घिरिङ गाउँपालिकामा १५३, म्याग्दे गाउँपालिकामा ७८९, ऋषिङ गाउँपालिकमा ० र शुक्लागण्डकी नगरपालिकामा ५ हजार ४८१ जना गरी २२ हजार २६५ जना छात्राछात्र अध्ययनरत छन् ।

तनहुँका विद्यालयहरुमा पछिल्ला वर्षहरुमा विद्यार्थीको संख्या घट्दै गएको छ । शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाईको तथ्याङ्क अनुसार बिगत ४ वर्षको विद्यार्थीको तुलनात्मक तालिका अनुसार शैक्षिक सत्र २०७७ मा ४३ हजार ५१९ छात्रा र ४५ हजार ९६८ छात्र गरी ८९ हजार ४८७ विद्यार्थी रहेका थिए । शैक्षिक सत्र २०७८ मा छात्रा ४३ हजार ११० र छात्र ४६ हजार २५८ गरी ८९ हजार ३६८ जना विद्यार्थी रहेका थिए । शैक्षिक सत्र २०७९ मा ४१ हजार ६४४ छात्रा, ४५ हजार ४४९  र अन्य ३ गरी ८७ हजार ९६ जना विद्यार्थी रहेका थिए ।

यस्तै, शैक्षिक सत्र २०८० मा ३९ हजार ४३६ छात्रा, ४३ हजार ३०० छात्र र ५ अन्य गरी ८२ हजार ७४१ जना विद्यार्थीहरु विद्यालयमा उपस्थिति रहेका थिए । यो तथ्याङ्कका अनुसार तनहुँमा प्रत्येक वर्ष विद्यार्थीको संख्या घट्दै गएको देखिन्छ ।

बिगत पाँच वर्षको एसइई परीक्षामा सहभागि विद्यार्थीको तथ्याङ्कमा पनि क्रमिक रुपमा घट्दै गएको देखिन्छ । शैक्षिक वर्ष २०७६ को एसइई परीक्षामा ६ हजार १७४, २०७७ मा ६ हजार १९४, २०७८ मा ६ हजार ११, २०७९ मा ५ हजार ६४७, २०८० मा ५ हजार २५१ जना विद्यार्थी एसइई परीक्षामा सहभागि भएका थिए भने शैक्षिक वर्ष २०८१ मा एसइई परीक्षामा ६ हजार ३०२ जना विद्यार्थी रहेका थिए ।

शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाई तनहुँका प्रमुख उद्धवराज कट्टेलले तनहुँमा शैक्षिक गुणस्तर सुधार र वृद्धि गर्ने उद्देश्यले स्थानीय तहले केही महत्वपूर्ण कदम उठाएपनि यी प्रयासहरूले अहिलेको शैक्षिक परिवेशका वास्तविक आवश्यकता र चुनौतीहरूको सामना गर्न नसकेको बताउँछन् । उनले भने, ‘पालिकाहरूले शिक्षा क्षेत्रमा सुधारका लागि केही राम्रा काम त गरेका छन्, तर गुणस्तरीय पठनपाठन र शिक्षक प्रशिक्षणका क्षेत्रमा अझै सुधारको आवश्यकता छ ।’

‘अन्यत्रको तुलनामा तनहुँका पालिकाले केही राम्रो त गरेका छन् तर सन्तोष गर्ने ठाउँ भने देखिँदैन । गुणस्तरीय पठनपाठन नभएसम्म अन्य क्षेत्रको व्यवस्थापकीय सुधारले मात्र हुँदैन । पालिकाहरूले बढि व्यवस्थापनमा ध्यान दिएको देखिन्छ’, प्रमुख कट्टेलले भने, ‘शैक्षिक गुणस्तरका लागि कक्षाकोठै सुधार हुनुपर्छ । कक्षा अन्तरक्रियात्मक हुनुपर्छ । शैक्षिक सामग्री प्रयोग गरिनुपर्छ र प्रयोगात्मक अभ्यासमा बढि जोड दिनुपर्छ । पढ–पढ भन्ने संस्कार तुरुन्त बदलिनु पर्छ । सिकेका कुरा व्यवहारिक हुनैपर्छ । विश्वपरिवेससँग हाम्रो पठन अभ्यास पटक्कै मेल खाएको देखिदैन । शिक्षक अपडेट भएकै छैनन् र पालिकाहरूले यतातर्फ ध्यान पु¥याउनु जरुरी छ ।’

विद्यालयहरुको भौतिक संरचना राम्रा बन्दै गएपनि अहिले ति विद्यालयमा विद्यार्थी संख्या घट्दै गएका छन् । विद्यालयहरुको भौतिक पूर्वाधारमा सुधार हुँदै गएपनि पठनपाठनमा प्रयोग हुने स्रोत साधन भने पटक्कै नभएको र भएका पनि प्रयोगमा आउन नसकेको इकाई प्रमुख कट्टेल बताउँछन्। विद्यालयको अनुगमन प्रणली शुन्यप्राय बनेको र अब हामी सबैको ध्यान त्यसतर्फ जानुपर्नेमा उनले जोड दिएका छन् ।

तनहुँका सबै क्षेत्र र समुदायमा शिक्षाको पहुँच राम्रो बन्दै गएको छ । ‘कुनैपनि घरमा अब भर्ना नभएका बालबालिका नभएका र समुदायमा कहींपनि विद्यालय नगई खेलेर समय फाल्ने बालबालिका अब देख्न ग्राह्रो पर्छ’, प्रमुख कट्टेलले भने, ‘यो पाटोमा स्थानीय सरकारले राम्रो गरेका छन् । अबको पाटो भनेको शैक्षिक गुणस्तर सुधार हो र विश्वपरिवेश अनुसार शिक्षामा सुधार भएको हुँदा यस पाटोमा आमूल सुधार ल्याउन जरुरी छ ।’

‘समानतामा त अहिले पुरानो अवस्था रहेन । विद्यालयमा हेर्दा बालिकाहरूकै संख्या बढि देख्न पाइन्छ । जातिगत विभेद पनि अब त न्यून भैसकेको छ । महिला शिक्षकको अनुपात बढि भैसकेको छ । अब त पुरुष शिक्षक पाउन आरक्षणै दिनुपर्ला कि भन्ने अवस्था आइसकेको छ’, उनले भने ।

‘अहिले यति छिटो प्रविधिमा बदलाव आएको अवस्था छ कि संसारको एक कुनामा भएको घटना तुरुन्त विश्वभर पुग्दछ । प्रविधिमा अपडेट नहुने मानिस अब निरक्षर सरह भएको छ । प्रविधिसँग आत्मसात नगर्ने शिक्षक अब काम लाग्दैन’, प्रमुख कट्टेलले भने, ‘प्रविधिको प्रयोग गरिएन भने नागरिकले खोजेको शिक्षा दिन सकिदैन । प्रविधिको प्रयोगमा पालिकाहरू जान खोजेका त छन् तर अत्यन्तै अपुरो भएको छ । सीपयुक्त शिक्षा त आकाशकै फल भएको छ । हामीले जसलाई सिपयुक्त भनेका छौँ त्यो पनि पुरानो भैसकेको छ । विद्यार्थी भर्ना शुन्य हुनथालेको सिप शिक्षालाई के भन्ने। विश्व बजारले खोजेको सीप दिनुप¥यो नि । हाम्रा सीपयुक्त शिक्षा भनेकामा एउटा स्वास्थ्यतर्फको कार्यक्रमबाहेक अरु सबै कामयाबी छैनन् । अब नयाँ ज्ञानका क्षेत्र पहिचान गर्नुपर्ने देखिएको छ ।’

यस्तै, तनहुँका पालिकाहरुले आफ्ना मातहतका विद्यालयलाई प्रविधि मैत्री बनाउनका लागि आवश्यक सहकार्य गर्दै आएका छन् । विद्यालयहरुमा स्मार्ट क्लास, अनलाइन शिक्षा र अन्य डिजिटल प्रविधिको उपयोगबाट शैक्षिक गुणस्तरमा सुधार ल्याउने पहल शुरु भएका छन् तर अत्यन्त कछुवाको गतिमा भएको प्रमुख कट्टेल बताउँछन् । उनले भने, ‘जसले पठनपाठनलाई प्रविधिमैत्री बनाउँदै लगेका छन् ती विद्यालयमा विद्यार्थीको आकर्षण बढेको छ। संस्थागत विद्यालयहरूमा विद्यार्थी आकर्षण बढ्नुको कारण एउटा प्रविधिपनि हो । केही सामुदायिक विद्यालयले पनि यस पाटोमा आशालाग्दो पहल शुरुआत गरेका छन् ।’

शिक्षमा राज्यको ठुलो लगानी छ । प्रदेश र पालिकाको पनि शिक्षा क्षेत्रमा लगानी ठुलो रहेको छ । चालु वर्षमा मात्र हेर्दा संघीय÷प्रदेशको सशर्त बजेट बाहेक शिक्षा क्षेत्रमा २५ करोड ८५ लाख ६९ हजार ७७० रुपैयाँ बजेट विनियोजन भएको छ । यो बजेटलाई कम आँक्न नहुँने प्रमुख कट्टेल बताउँछन् ।

उनले भने, ‘विनियोजित बजेट मध्ये ठूलो लगानी शिक्षकमै रहेको छ । जबकि जिल्लामा शिक्षक दरबन्दी विद्यार्थीको तुलनामा पर्याप्त छ । माध्यमिक र निम्नमाध्यमिक तहमा अपुग दरबन्दी पनि प्राथमिकका माथिल्लो तहमा पढाउन सक्ने शिक्षकबाट पु¥याउने भनेर राखिएको छ। शिक्षक दरवन्दी पर्याप्त हुँदाहुँदै र संघीय अनुदानका समेत दरवन्दी आउँदा आउँदै पालिकाको लगानी पनि शिक्षकमै गरिनु हुँदैन । उसको लगानी त गुणस्तर सुधारका अन्य पाटोमा लगाइनु पर्दछ । आफ्ना मान्छेलाई जागिर खुवाउने मात्र बनाइनु राम्रो होइन ।’

यस्तै, विद्यालयहरूमा माध्यमिक र निम्नमाध्यमिक तहमा विषयगत शिक्षक आवश्यक पर्दछ । प्राथमिक तहमै पनि विषयगत शिक्षक बनाउनुपर्ने देखिन्छ । ‘विषयगत शिक्षक मिलाउन ज्यादै कठिन भएको र मुख्य मुख्य विषयमा शिक्षक पाउन पनि कठिन बन्दै गएको छ । युवाहरूको विदेश पलायनले यसमा समस्या देखिन थालेको हो । कतिपय विद्यालय र पालिकाले स्वार्थवश माथिल्ला तहका दरवन्दी बिगारेका छन्’, उनले भने, ‘विषय परिवर्तन गर्दै आफ्ना मान्छे जागिर खुवाउने प्रवृत्ति रहेमा संकट आउने निश्चित छ । हाम्रो इकाइमा भएको विषयगत शिक्षकको सूचि र पालिकाका शिक्षकका सूचि नभिडने बनाइसकिएको छ । कतिपयले हामीले मान्दैनौँ भनेर स्वीकृति नै नलिई परिवर्तन गरेका छन् । त्यसै त माथिल्ला तहमा कम शिक्षक त्यसमाथि पनि दरवन्दीमा भद्रगोल बनाउँदा जनविश्वास नरहने र गुणस्तर खस्कने हुँदा सामुदायिक विद्यालयको दुरावस्था हुने निश्चित छ, बेलैमा सोचौँ ।’

बदलिदो परिवेशमा प्रविधि र सीपयुक्त शिक्षाको आवश्यकता छ । विश्वपरिवेशमा आत्मसात गर्नसक्ने सीप अहिलेको आवश्यकता रहेको प्रमुख कट्टेलले बताए । उनले भने, ‘हामीले दिने सीप युवाले खोजेजस्तो हुन नसकेकाले आकर्षण घटेको कुरामा दुइमत छैन । युवाले खोजेको सीप पहिचान र लागु तुरुन्त गरिनु जरुरी छ । यसैलाई आत्मसात गराउनका लागि स्थानीय सरकारमा शिक्षा क्षेत्रको ठूलो जिम्मेवारी गएको छ । तर स्थानीय तहले आफ्नो जिम्मेवारी पुरा गरेका छैनन् । युवाले रुचाएको सीप र आम्दानी नपाएसम्म युवा पलायन रोकिन्न ।’