जलजला, पर्यटन र रोल्पाको चिनारी

रोल्पामा घुमफिर गर्न जाने धेरै पर्यटकहरु जलजला र थवाङ गाउँ पुग्न खोज्दछन । जलजलाको प्रकृतिक सौन्दर्यताले पर्यटकहरु रमाउँछन । पर्यटकहरुले रोल्पाको चिनारी, ग्रामीण जनजीवन, भाषा, सस्कृति र जनयुद्धको समयमा घटेका घटनाहरुको बारेमा पनि अध्यन गर्न रुचि राख्दछन । पछिल्लो समय रोल्पामा गुरिल्ला पदमार्गबाट पनि धेरै ग्रामीण पर्यटकहरु रोल्पाका गाउँघरमा घुमफिर गर्दछन । रोल्पा स्थानिय भाषामा राखिएको नाम हो। रोल्पालाई खाम भाषामा उताको बस्ती भनिन्छ । खामभाषिहरुको वाहुल्यता भएको कारण रोल्पाका गाउँ र अधिकाँश स्थानको नामको पछाडी वाङ शव्द जोडिएको छ । खाम भाषामा वाङको अर्थ हुन्छ चौर । थवाङ पनि मगरखाम भाषामा राखिएको नाम हो । थबाङको अर्थ माथी उठेको अथवा पहाडको काखको चौर भन्ने हुन्छ ।

रोल्पा जिल्ला अठार मगरातको बसोबास क्षेत्र मानिन्छ । मगर खाम भाषाबाट जलजलालाई गोङ भनिन्छ । सदरमुकाम लिवाङ पनि खाम भाषामा नै रहेको छ । लि भनेको वास र वाङ भनेको चौर हुनेहुदा यसको अर्थ हुन्छ–वासको चौर । थवाङ ऐतिहासिक खाम जातीको बसोवास भएको गाउँ हो । थवाङ अहिले गाउपालिका भएको छ । थवाङ पुरै यतिखेर १ र २ वाडमा बिभाजन भएको छ। परमपरागत शैलीका घर ढुङगाका छाना एउटै गाउँमा ३३४ घर थवाङमा रहेको छ। पहिलो पटक थवाङ गाउँमा पुग्ने पर्यटक गाउँ देख्दै छक्क पर्दछ । जुन गाउँ २०१२ सालदेखि कम्युनिष्ट किल्लाको रुपमा चर्चित छ । थवाङ गाउँ नजिकै फुन्टिवाङगाउँ छ । यो गाउँ पनि युद्धको बेलामा चर्चामा आएको गाउँ हो । थवाङ गाउँ जान आजभोली धेरै बाटोहरु छन । तर पनि घोराहीबाट गाडी चढेपछि होलेरी हुदै दहवन पुगिन्छ । जहाँ माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आएपछि जनमुक्ति सेनाको पाँचौ डिभिजन बसेको थियो ।

दहवनबाट भागोवारी हुँदै नुवागाउँ पुगिन्छ । नुवागाउँमा पहिलोपटक शाही सेना र माओवादी जम्काभेट भएको स्थल हो । जुनस्थलबाट माओवादीले युद्धकालमा सहिदमार्ग निर्माण शुरु गरेको थिए । नुवागाउँबाट उकालो लागेपछि टिला बजार पुगिन्छ । माओवादी सेनाको एउटा बिग्रेड टिलामा पनि बसेको थिया । अहिले त्यहाँ सशस्त्र प्रहरी बसिरहेको छ । टिलाबाट दारबोट, कोर्चावाङ, घर्तीगाउँ ओवाङ दुईखोली, कुरेलीको खरिबोट, मिरुलको टुटूबजार, र छेर्वाङ हुदै १३४ किलो मिटरको यात्रामा थवाङ पुगिन्छ । थवाङ गाउँको सामूहिक निर्णय प्रणाली परिचय हो । सामूहिक निर्णय गर्ने परिपाटीकै कारण थवाङ सधैंभरी विद्रोही देखिएको हो । आदिवासी जनजाति समाजमा व्यक्तिलाई भन्दा समाजलाई ठूलो मानिन्छ । समाजको नाइकेलाई आदरका साथ सत्कार गर्ने र उसैको पछिलाग्ने चलन छ । थवाङका धेरैजसो मानिसहरु राजनीतिक अगुवाले जे निर्णय गर्छन त्यसको अहिले पनि हुबहु कार्यान्वयन गर्छन् ।

सशस्त्र विद्रोहमा थवाङबाट मात्रै २८ जना मारिएका थिए । मारिनेमा पाँच महिला पनि थिए । ३१ जना अपाग भए भने १४ महिला एकल हुन पुगे । एक जना अझैँ बेपत्ता छन् । थबाङ क्षेत्रमा बढी मानवीय क्षति जेलबाङमा भयो । जेलबाङका मात्रै ७३ जनाले ज्यान गुमाए । राज्यका पक्षबाट जेलबाङका ६३ जनाको ज्यान गएको थियो । थबाङकै छिमेकी मिरुलमा ३३ जनाले ज्यान गुमाएका थिए। थबाङदेखि पूर्वको उवामा पनि युद्धको अवधिभर २२ जनाको ज्यान गएको थिए । मगर समुदायको अत्यधिक बाक्लो बसोबास भएको थबाङ, जेलबाङ, उवा, मिरुल लगायतका गाउँमा युद्धबाट प्रत्यक्ष प्रभावित भएका थिए भने सबैभन्दा बढी मानवीय क्षति पनि तीनै गाउँमा भएको थियो । ती गाउँमा मगर खाम भाषा संस्कृति, रहनसहन र चालचलन एउटै छ । आजभोली द्वन्दकालमा सबैभन्दा धेरै शहीद भएको गाउँ जेलवाङ, ऐतिहासिक गाउँ थवाङ, द्वन्दमा प्रयोग गरिएका वकर, युद्धकालमा तयार गरिएका जनवादी विद्यालय, जननमूना अस्पताल, जनसहकारी, जनकम्युन आदि युद्ध पर्यटनको रुपमा रहेका छन ।

थवाङमा २०१२ सालमा कम्युनिष्टको बीजारोपण भएको थियो । कृष्ण झाँक्री नामका मुखिया (राजा)ले गाउँमा सुँगुर, बंगुर खुला नछोडन आदेश गरे । झ्याली पिटाए र कटुवाललाई हाक हाल्न समेत लगाए। तर, गाउँलेले मुखियाको आदेशलाई टेरेनन्। गाउँको स्थिति फेरिएन । त्यसपछि मुखियाले सुँगुर, बंगुरलाई भरुवा बन्दुक, खुकुरी र भालाले हान्न थाले । विरोधमा बोल्ने हिम्मत कसैमा भएन । अत्याचार सहिसक्नु नभएपछि बरमन बुढा लगायतका युवाले प्रतिकारमा उत्रिए । मुखियाले प्युठानबाट प्रहरी बोलाए । मुद्दा चल्यो, बरमन जेल पुगे । बरमन बुढालाई प्युठान कारागार पु¥याइयो । संयोगवश बरमन बुढाको भेट कम्युनिष्ट नेता मोहनविक्रम सिंहसँग जेलमा भयो । मोहनविक्रमले उनलाई कम्युनिष्टको शिक्षा दिए । बरमन थवाङ फर्केपछि थवाङमा कम्युनिष्ट राजनीति सुरु भयो। उनीपछि प्युठान कारागार पुगेका मुखिया कृष्ण झाँक्री पनि कम्युनिष्ट दीक्षित कार्यकर्ता भएर थवाङ फर्के । पछि जेलबाट छुटेका मोहनविक्रम थवाङ पुगेर कमिटी गठन गरी बरमन बुढाको नाममा मुखिया (राजा) पद हस्तान्तरण गरेपछि थवाङमा कम्युनिष्ट राजनीतिको औपचारिक सुरुवात भएको हो ।

थवाङ पुग्ने ग्रामीण पर्यटकहरुको लागि यी सबैकुराहरु रुचिका साथ सोधखोज गर्ने गर्दछन । थवाङमा अहिले होमस्टे सन्चालनमा आएको छ । गाउँमा पुग्ने ग्रामीण पर्यटकहरुलाई खाना बस्नको कुनै समस्या हुदैन । थवाङबाट चलावाङ र तिरिवाङ हुदै करिवन ५ घन्टाको यात्रामा जलजला पुग्न सकिन्छ । जलजला पहाड सामुन्द्रिक सतहबाट ३ हजार १९३ मिटरको उचाइमा रहेको छ । जलजला पहाडमा लोपोन्मुख सेतो लालीगुरासका फूल पाइन्छ । पौराणिक कथा अनुसार वाह्रभाई वराहको जन्म धौलागिरीमा भएको र त्यहि बाट जलजला पहाडमा २२ वहिनी बजुको आगमन भएको विस्वास गरिन्छ । त्यसैले कैलु वराहको पुजा गरेपछि २२ वहिनी रानी वज्यूहरुको पुजा गर्ने प्रचलन छ । रोल्पालीको मात्र नभएर जलजला मुलुक कै धार्मीक र प्राकृतिक सम्पदा हो । जलजलामा तिन बटा वराहको मन्दिर रहेका छन । जसलाई कैलु वराह, वजु वराह, र सहदे वराह भन्ने गरिन्छ । प्रत्येक बर्षको वैशाख, जेष्ठ र जनैपूणिमाको दिन यहाँ मेलापनि लाग्ने गर्दछ ।

जलजला पहाडमा दुर्लभ पंछी र वन्यजन्तुहरुको वसोवास पनि छ । यहा पाइने डाँफे, मुनाल, कालिज, प्युरा जस्ता पंछीहरुले जलजलालाई आफनो स्वरले त्यहाँ पुग्ने पर्यटकलाई स्वागत गरी रहेका हुन्छन । त्यसैगरी जलजलामा घोरल, थार, मृग, वदेल, भालु जस्ता जंगली जनावरहरु पनि पाइन्छ । जलजला पहाडलाई दुर्लभ मानिने जटामसी, पदमचाल्ना, केशरनिङ जस्ता दर्जनौ जडिवुटिले पहाडको महत्व बढाएको छ। जलजला पहाड पछिल्लो समयमा नेपालको राजनैतिकसंग पनि गासिएको छ । आजभोलि जलजला पहाडलाई राजनैतिक र वलिदानीको केन्द्रको रुपमा लिने गरिएको छ । जलजला पहाडको शिरमा सहिद स्मृति स्तम्भ निर्माण गरिएको छ । अभैmपनि जलजला पहाडमा राता हसिया हतौडाका झण्डा फरफराएको देखिन्छ । जलजलाबाट रोल्पाको भूगोल मात्र होइन रुकुम जिल्लाको सिस्ने हिमाल र अनगिन्ती लेक,वेसि र प्राकृतिक सौन्र्दयताको आनन्द लिन सकिन्छ ।

जलजलाको झाँक्री थान अर्थात कैलु ब्राह थानमा झाँक्री मगर पुजारी छन । भने अरु मन्दीरमा रोका मगर पुजारी छन । जलजलामा तत्कालिन नेकपा माओवादीले संचालन गरेको रेडियो जनगणतन्त्र ९५.१ मेगाहर्ज दुई बर्षसम्म जलजलाबाट भूमिगतरुपमा प्रशारण गरिएको थियो । जलजला प्राकृतिक, धार्मिक र युद्ध पर्यटनको सम्भावना बोकेको पहाड हो । घाँसेमैदानी, दलदले क्षेत्रमा पानी जम्ने र जमिन हल्लिने भएकोले जलजला नयाँ पर्यटकहरुको लागि आर्कषणको केन्द्र बनेको छ । केही बर्ष अगाडीदेखि जलजलामा स्थानीय समुदायले चरिचराउ बन्द गरी संरक्षण गरिएको छ । यस क्षेत्रमा लोप हुन लागेको दुलर्भ रातो पाण्डासमेत संरक्षण भएको छ । चैतदेखि भदौसम्म प्राकृतिक फूलबारीमा रुपान्तरित हुने जलजला दर्जनौं प्रजातिका गुराँस फूलले राताम्य हुने गर्दछ । जलजलामा गुराँस लगायतका फूलहरु चैतदेखि भदौसम्म फुल्ने हुँदा जलजला बाह्रै महिना फूल देख्न सकिन्छ ।

थबाङमा अहिले कला र संस्कृतिलाई जर्गेना गर्न स्थानीयवासी एवं राजनैतिक दलहरु लागि परेका छन् । असार महिना थबाङमा मगर जातीको भूम्या पर्व सुरुहुन्छ । भूम्या पर्व रोगब्याधी नलागोस, दैवीप्रकोपबाट बचियोस र राम्रो अन्नबाली फलोस भनेर मगर समुदायले मनाउने गर्दछन । यो पर्व रोल्पाको जेलबाङ र थबाङ मात्र होइन मगर जातीहरुको बस्ती भएको सबै गाउँमा मनाउने गर्दछन। वर्षा सुरु हुनु भन्दा अगाडि प्रकृतिको पूजा गर्ने चलन १८ मगरात क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मगरहरुको प्रचलन छ । मगरहरुले परम्परागत प्राकृतिक पूजा गरेपछि उनीहरुको नाचगान र खानपिन गर्दछन। विदेशमा बस्नेहरु पनि भूम्या पूजाको समयमा गाउँमा फर्कन्छन् । मगर भेषभुषामा सजिएर युवायुवती, बूढापाकाहरु आपसमा मिलेर बिभिन्न बाजागाजा, जस्तै दमाहा, टेम्पो, ढोल, झर्रा, सनाई र झ्यालीको तालमा दिनभरि नाच्ने गर्छन् । रोल्पामा भूम्याजस्तै जस्तै नचारु, सिंगारु, मयुर, टप्पा समेतको नाच पनि देखाइन्छ ।

जलजला जादा बाटोमा ढकमक्क फूलेका फूलहरु, गुचुमुच्च मगरबस्ती, खोलानाला, पहाड र हरियाली वनजंगल यात्राको आनन्द बेग्लै हुन्छ । द्वन्द्वकालका अवशेषहरु, कम्युनहरु, गुरिल्लाहरुको तालिमस्थल, बंकर अनि द्वन्द्वका कथाहरु प्रशस्तै सुन्न र अवलोकन गर्न पाइन्छ । गुरिल्लाहरुले प्रयोग गरेका गोरेटोहरुमा यात्रा गर्दै विभिन्नथरिका फूलहरु, चराचुरुंगी, वनस्पति, छंलछंल बग्ने खोलानाला, अग्ला पहाड र  झरनाहरुले त्यहा जाने ग्रामीण पर्यटकहरुलाई आनन्द दिलाउछ । जलजलाबाट सिस्ने, पूठा, धौलागिरी, अन्नपूर्ण हिमश्रृंखलाहरुको दृश्यावलोकन पनि गर्न सकिन्छ । ग्रामीण पर्यटकमध्ये धेरै प्राकृतिक दृश्य अवलोकन र मनोरञ्जनका लागि भ्रमण जाने गर्दछन । रोल्पाको भ्रमणमा हिमाल, जंगल, नदी, छहरा, ग्रामीण बस्ती, जंगली जनावर र पन्छी अवलोकन गर्न सकिने धेरै मार्गहरु पर्दछन ।

जलजला रोल्पा जिल्लाको चिनारी पनि हो। जलजला रोल्पाको उत्तरमा रहेको छ। रोल्पाका सबै स्थानिय तहहरुको छानोको रुपमा रहेको छ । यसले थबाङ, जेल्बाङ, उवा, मिरुल, कुरेली, राङकोट, राङसी, भावाङ, जङकोट, ह्वामा, धाङसीधवाङ, गजुल, फगाम र जैमाकसलालाई घरको छानाले घपक्क ढाके झैं ढाकेको छ । प्राकृतिक सान्दैर्यताले भरिपूर्ण जलजलामा सौदर्यको विविधता पनि पाइन्छ ।

जलजला पहाडको उच्चस्थानमा पुगेर पनि त्यसको वरपर होचा र अग्ला लेकका चुच्चाहरु चढन निकै समय लाग्छ। त्यति अग्लो भएर पनि यसको बीच भागमा स्वच्छ पानीको मुहान छ । त्यहाँबाट बग्ने पानी जेल्बाङको उर्वर भूमि भएर बग्दछ । जलजलामा रहेको घम्मिरेको लेक सबैभन्दा अग्लो लेक हो । त्यो पश्चिम दक्षिणतिर निकै ठाडो र भिरालो परेको छ भने पूर्वउत्तरतिर भने रमणिय सम्म परेको सजिलो भूभाग रहेको छ । जलजलाको पूर्वमा निकै रमणीय विविधतायुक्त र रहस्य जस्ता लाग्ने ढुङ्गा, पखेरा र पहराहरु रहेका छन् । तर उत्तरतिर भने थवाङ र उवा गाउँमा जाने बाटाहरु केही भिरालो जमीन रहेको छ ।

गूरिल्ला पदमार्ग भर्खरै मात्रै पहिचान गरिएको नयाँ पदमार्ग हो । यो पदमार्गले रोल्पा, रुकुम, बागलुङ हुँदै म्याग्दी जिल्लाहरु समेत समेटेको छ । यस पदमार्गमा सुलीचौर, जेलबाङ, ओखरेनी, धरमपानी, जलजला, थाबाङ, गुनाम, लुकुम, तकसेरा, निशेल्ढोर हुँदै जलजला, लम्सुम, ताकम, धारापानी हुँदै बेनी निस्कन सकिन्छ ।

यस्तै अर्को मार्गमा थबाङबाट धरमशाला, लावाङ, रिशालचौर, पातिहाल्ने डाँडा हुँदै च्याङचुङ, भेरिडाडा अर्थात चुनवाङ हुँदै गैरीगाउँबाट घर्तीगाउ निस्कन सकिन्छ । गुरिल्ला पदयात्रामा मगर संस्कृति, जैविक विविधता तथा प्राकृतिक सुन्दरताको अवलोकन गर्न सकिनछ । यो पदयात्रामा विशाल फाँट, हरियाली जंगल अनि सेताम्य हिमालको दृश्य हेर्न पाइन्छ । यो पहाडी यात्रा प्राकृतिकमात्रै नभएर सांस्कृतिक एवं सामाजिक हिसाबले पनि रोचक मानिन्छ  कुनै समय द्वन्द्वको केन्द्रका रुपमा प्रख्यात रहेकोे रोल्पा रुकुमले अहिले विस्तारै पर्यटकीय सम्भावनाहरु खोज्न थालेका छन । गाउँमा कच्ची भए पनि मोटर मार्ग निर्माण भएका छन। गाउँमा पुग्ने पर्यटकहरुलाई सुविधा दिनको लागि कतै होमस्टे सन्चालनमा आएका छन भने गाउँ घरमा  ग्रामीण बजार र होटलहरु पनि खुल्दै छन ।

दाङको घोराही–नुवागाउको तिला घर्तीगाउँ हुदै थवाङ सम्मको दुरी १३४ किलो मिटर पर्दछ । लिवाङदेखि घर्तीगाउँ हुँदै ७४ कि.मि.को. कच्ची सडक यात्रामा पनि थबाङ पुग्न सकिन्छ । अर्को मार्ग हो सुलिचौर–फुलिवन, रुइनिवाङ हुँदै थवाङ ५७ किलो मिटरको दुरी पर्दछ ।